صدای جفتی بارزترین نوای جنوبی به شمار می آید

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده و گزارشات منتشر شده، صدای جفتی بارزترین نوای جنوبی به شمار می آید.

جفتی از سازهای بادی متداول در منطقه بندرعباس و بندرلنگه، میناب و به صورت پراکنده در دیگر مناطق استان هرمزگان است. جفتی در بندرلنگه دارای شش سوراخ، در بندرعباس و میناب دارای هفت سوراخ است.

نوع ابتدایی جفتی «کلم» نامیده میشده و به صورت یک عدد نی بکار رفته است و ظاهراً این ساز به مرور در منطقه تغییر شکل یافته و به شکل مضاعف جفتی درآمده که بر روی هر نی قمیشی سوار می شود.

از ویژگی های شاخص این ساز این است که فقط در جشن ها، عروسی ها و حتی برخی بازی های بومی مورداستفاده قرار می گیرد و دیگر اینکه رطوبت در میزان صدای آن نقش دارد. در هرمزگان ساز نی جفتی به هیچ وجه در مراسم عزا استفاده نمی شود.

جفتی از سازهای ویژه منطقه است و به عبارتی صدای جفتی از بارزترین نواهای جنوبی است که در هر نقطه از خطه جنوب اعم از جنوب غربی و شرقی یا هرمزگان به عنوان مرکزیت جنوب ایران، صدای خود را در اشکال یا ساختارهای مختلف نمایان ساخته است.

طریقه ساخت سر نی جفتی (پی کک سر قلم)

در اولین مرحله بعد از انتخاب نی مناسب از نظر قطر و باریک بودن ساقه نی در اندازه برش داده می شود. ابتدا برای تسلط بیشتر نی را از یک طرف به وسیله دست چپ یا راست و از طرف دیگر با انگشت بزرگ پا مهار می کنند و وسیله برش را در حدفاصل وسط نی قرار می دهند و یک برش عرضی تا نیمه قطر نی بوجود می آورند. بعد از آن وسیله برش را آرام به سمت بالای نی برده و برش طولی که نصف نی را در برمی گیرد (حدود یک سانتی متر) مانده به انتهای نی ایجاد می کنند.

در مرحله دوم قسمت بالای سر نی جفتی که برش داده شده به آرامی و با مهارت نازک می کنند تا بدین وسیله ارتعاش صدا ایده آل تر و واضح تر شود. البته استادکار در این موارد باید مهارت خاص داشته باشد که نی مربوطه در حین انجام کار شکسته نشود.

در آخرین مرحله لبه برش خورده شده سر نی جفتی در لای پارچه قرار داده می شود و عمل ساییدن برای تولید صدای بهتر صورت می گیرد. سپس کوک آن که نخ ساده است در بالای سر نی جفتی بسته می شود. کوک تشکیل شده از 6 لایه نخ که توسط آب دهان خیس شده و با دو دست تابانده می شود و بر بالای نوک سرنی جفتی بسته می شود و گره کوک معروف به گره سر جهله ای است.

طریقه ساخت نی جفتی

در اولین مرحله بعد از انتخاب و خشک کردن ساقه نی، برش نی صورت می گیرد. سازنده در انتخاب ساقه نی نهایت دقت را ازنظر ضخامت و قطر متوسط آن و قرار نگرفتن بندها یا گره های نی در وسط ساقه نی به عمل می آورد.

ساقه نی را حدود در اندازه 20 الی 23 سانتیمتر به صورتی که دو بند گره آن یکی در ابتدا و دیگری در انتهای آن قرار گیرد، برش داده می شود. سپس بر روی هر ساقه نی، هفت سوراخ که مجموعاً بر روی دو ساقه نی بالغ بر 14 سوراخ است علامت گذاری می شود. مقیاس اندازه گیری و فاصله ایجاد شده بین هر سوراخ با سوراخ بعدی به وسیله سر نی جفتی (پی کک قلم) منظور قسمتی که برش خورده برای تولید صدا انجام می شود که حدوداً 3 سانتیمتر است.

در مرحله دوم، دو ساقه نی را کنار یکدیگر با نخ بسته و درز بین دو نی را با موم پر می کنند. در این حالت دو نی کاملاً به یکدیگر چسبیده و در موقع نواختن آن از هم فاصله می گیرند و از کوک خود خارج نمی شود. در قسمت پایین نی جفتی حدوداً 3 سانتیمتر بریده می شود. البته نصف آن به صورت اریب درمی آید و به آن دم قاشق گفته می شود.

در مرحله سوم جهت سوراخ کردن میخ بزرگی را کاملاً داغ کرده و سوراخ های علامت گذاری شده را یکی بعد از دیگری ایجاد می کنند. جالب توجه است که درون نی را برای پاک کردن و تولید صدای بهتر از یک نوع سوهان سنتی که دم سفره ماهی است بعد از جدا ساختن و خشک کردن کامل استفاده می شود.

نی جفتی به لحاظ اینکه از دو نی به هم چسبیده و دو عدد سر نی ساخته شده، استاد نی ساز بعد از ساختن نی و سر نی ها در محله اول سر نی را بر روی یکی از نی ها قرار می دهد و در آن می دمد و در هنگام نواختن به صدای ایجادشده به دقت گوش فرا می دهد و در مرحله دوم سر نی را به نی بعدی منتقل می کند و در آن می دمد. بدین وسیله دو نی و سر نی ساخته شده را کاملاً تست می کند که هم صدا بوده و دارای صدای خارج یا یکی زیر و دیگری بم نباشد و بعد از اطمینان کامل از یک صدا بودن کار ساخت نی به پایان می رسد.

خالو قنبر

براساس مقاله صدای جفتی بارزترین نوای جنوبی به شمار می آید باید بدانید که قنبر راستگو که بانام خالو قنبر نیز شناخته می شود، متولد میناب است. او یکی از نوازندگان شناخته شده ساز جفتی در ایران و جهان است.

به گفته خودش موسیقی را با گوش کردن یاد گرفته است. تقریباً 12 ساله بود که با ساز جفتی آشنا شد، مینو گلستونن اولین شعری بود که در سن 20 سالگی سرود.

قنبر راستگو هیچگونه سواد تحصیلی ندارد اما با این بی سوادی اشعار ماندگاری را برای هرمزگان سروده که هیچگاه از یاد و خاطره مردم این سرزمین نمی رود. مینو گلستونن، گامنی، ای شمع تو مسوز، ماهی گیری بو کارم، از بندر تا مینو خیابون کشی نو، شمال هندن خاش هندن، مث مار اخاریم توو ازجمله اشعار خاطره انگیز این هنرمند جنوبی است.

قنبر راستگو ضمن وفاداری به موسیقی منطقه شاید تنها بازمانده نسلی است که موسیقی ناب جفتی را سینه به سینه به یکدیگر رسانده اند.

در پنجمین اجلاس کمیته ثبت میراث ناملموس، شیوه نوازندگی نی جفتی قنبر راستگو در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت ملی شد.