منبر مسجد جامع نقوسان دومین اثر تاریخ دار چوبی ایران به حساب می آید

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، منبر مسجد جامع نقوسان دومین اثر تاریخ دار چوبی ایران به حساب می آید.

منبر به عنوان مسندگاه حضرت رسول (ص) از صدر اسلام تاکنون جایگاه ویژه ای در هنر دوره اسلامی داشته است. این آثار چوبی با بهترین و عالی ترین تزئینات آراسته شدند و نمودی کامل از هنر سرزمین های مختلف بحساب آمدند.

در این میان در ایران در مساجد جامع برخی شهرها و حتی برخی مراکز روستایی که جایگاه مذهبی و سیاسی آنها اجازه استقرار منبر را داد، منبرها بنا شدند و به عنوان جایگاهی برای خطبیان، واعظان و امامان جماعت کارکرد یافتند. این منبرها با آرایه هایی که از یک طرف ریشه در هنر پیش از اسلام داشتند و از سویی معرف هنر دوره اسلامی بودند تزئین شدند. اطلاع ما از منبرهای چوبی سده های اولیه اسلام در ایران به دلیل از میان رفتن آنها ناقص است.

قدیمی ترین منبر تاریخ دار شناسایی شده در ایران منبر مسجد جامع ابیانه به تاریخ 466 ق. است. بعد از این منبر، تا چند سال پیش منبر مسجد مشکول در مشگین شهر اردبیل با تاریخ 541 ق. دومین منبر چوبی ایران بحساب می آمد. تا اینکه در سال 1395 به دنبال پیگیری نگارنده، بقایای منبر مسجد جامع نقوسان از انبار مسجد پیش گفته بیرون کشیده شد و مورد مطالعه قرار گرفت.

خوشبختانه قطعات چندگانه این منبر (95 قطعه) به رغم آسیب های بیولوژیکی و فیزیکی قابل مطالعه و بررسی بودند و مهمترین بخش آن که اشاره به تاریخ ساخت اثر در سال540 ق. (اربعین و خمسمائه) داشت، باقی مانده بود. منبر مسجد جامع نقوسان را باید بعد از منبر ابیانه دومین اثر چوبی تاریخ دار ایران دانست که در دوره سلجوقی و در محیط شیعی تفرش ساخته شده است. این اثر چوبی فاخر از چوب گردو و داغداغان (تا) ساخته شده و به دلیل سوزاندن برخی قسمت ها و معدوم شدن برخی قطعات دیگر ناقص است اما مهمترین عناصر کالبدی آن یعنی لت های طرفین و کتیبه های سفارش دهنده اثر، نام روستا و تاریخ آن باقی مانده بود که این خود مهمترین اطلاعات را برای مطالعه و شناخت این اثر چوبی یگانه فراهم می کرد.

منبر نقوسان دارای 11 کتیبه به خط نسخ و کوفی است که در آن سوای از نام بردن از مالکیت خدواند بر جهان، دو جا به نام سفارش دهنده منبر اشاره شده است: «اللهم اصلح الامیر الاجل مقرب الدین [عز] الاسلام شجاع الملک فارس بن سنغر». دریکی از لت های منبر، عبارت «بقریه نوسان» بر بستر چوب منبت شده است و خود نشان از جایگاه ویژه مذهبی و سیاسی این روستا به عنوان مکانی برای استقرار منبر در آن دارد. سوای از کتیبه ها و تاریخ و جایگاه ساخت اثر، مهمترین شاخصه منبر نقوسان آرایه های زیبای آن است که برخی نقش مایه های آن معرف هنر ایران پیش از اسلام به خصوص هنر دوره ساسانی است و برخی دیگر حاصل تغییر درصورت و البته نه ماهوی نقوش به لحاظ ارائه جهان بینی اسلام است.

غالب این نقوش که در فضای قسمت های مختلف منبر از جمله لت ها، پاسارها و ستون های منبر منبت شده اند، نقوش هندسی و گیاهی هستندکه شاخص ترین آنها اسیلمی ها، درخت زندگی، شمسه ایرانی و صلیب شکسته که ریشه آنها را میتوان در گچبری های ساسانی و اوایل اسلام جستجو کرد.

روستای نقوسان در 12 کیلومتری شمال غرب شهر تفرش در یک محیط کوهستانی شکل گرفته و یکی از روستاهای کهن و نام آور استان مرکزی است. حسن بن محمد بن حسن قمی در کتاب تاریخ که در قرن چهارم نگاشته است به دیهی به نام نفوسان اشاره و آن را در شمار رستاق طبرش به عنوان بخشی از کوره قم ضبط می کند. اهالی روستای نقوسان را دارالمؤمنین می نامند و جالب آنکه همین عبارت بر بدنه منبر نیز منبت شده است.

پیدا شدن منبر نقوسان در یک محیط روستایی مؤید جمله ای است که دیماند در کتاب راهنمای صنایع اسلامی درباره هنرهای چوبی دوره سلجوقی بیان کرد: «از کارهای چوبی دوره سلجوقی نمونه های زیادی در دست نیست و احتمال آن می رود که بعضی از نمونه ها هنوز در مساجد غیر معروف و دوردست وجود داشته باشد.»