حفظ ویژگی های معماری مسجد گوهرشاد با وجود چندین دوره مرمت

ایسنا/ این خبر پیرامون حفظ ویژگی های معماری مسجد گوهرشاد با وجود چندین دوره مرمت برای شما نگارش شد.

یک پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: هر چند برخی فضاها و تزئینات مسجد گوهرشاد بارها مرمت شده اما همچنان میتوان ویژگی های معماری و هنر عصر تیموری را در بنای مسجد گوهرشاد مشاهده کرد.

رجبعلی لباف خانیکی به معماری خاص مسجد گوهرشاد و مرمت های صورت گرفته در آن پرداخت و اظهار کرد: مسجد جامع گوهرشاد در زمینی به وسعت 9309 متر مربع در ضلع جنوبی حرم مطهر ساخته شد.

وی ادامه داد: این مسجد دارای هفت شبستان و یک صحن وسیع و چهار ایوان به نام های ایوان مقصوره در جنوب، ایوان حاج حسن در شرق، ایوان آب در غرب و ایوان دارالسیاده در شمال است. 2 مناره 2 طرف ایوان قبله، 18 غرفه بزرگ و هشت غرفه کوچک 2 طبقه در اطراف صحن از دیگر سازه های معماری مسجدند.

این پژوهشگر خراسانی اضافه کرد: ایوان قبله یا ایوان مقصوره که بزرگترین ایوان است، علاوه بر یک طاق عریض یک گنبد دوپوش بر فراز فضای مربع شکل در انتهای ایوان دارد که ارتفاع آن بیش از 39 متر است.

ساخت مسجد گوهرشاد نخستین اقدام برای توسعه حرم مطهر بود

لباف خانیکی گفت: بانی مسجد «گوهرشاد آغا»، همسر شاهرخ تیموری بوده و بنا به کتیبه ایوان مقصوره، این مسجد در سال 821 هجری قمری ساخته شده است. برخی تاریخ بنا را سال 817 هجری قمری ذکر کرده اند. احتمال دارد شروع به ساخت آن در سال 817 باشد و ساختمان مسجد در سال 821 تمام شده باشد.

وی عنوان کرد: ساخت مسجد گوهرشاد نخستین اقدام جهت توسعه حرم مطهر محسوب میشد، زیرا تا زمانیکه مسجد گوهرشاد ساخته نشده بود حرم مطهر با یک مسجد به نام مسجد بالاسر یک مجموعه معماری مختصر بود و زمانی که مسجد گوهرشاد در قسمت جنوبی حرم مطهر ساخته شد، مجموعه معماری حرم مطهر گسترش یافت.

این باستان شناس خراسانی با اشاره به معمار این مسجد اضافه کرد: معمار مسجد گوهرشاد شخصیت والایی به نام «قوام الدین شیرازی» بود که او را مولانا خطاب می کردند. او شخصیت وارسته ای داشت و از جمله معماران معروف عصر تیموری به حساب می آمد. دهانه ایوان مقصوره 15 متر، عمق آن 36 متر و ارتفاع آن نیز 27 متر است. صحن مسجد در ابعاد 50 در 55 متر است. بیشتر زیبایی های معماری مسجد گوهرشاد متمرکز در ایوان قبله است، البته باقی ایوان ها نیز زیبایی خاص خود را دارند.

ایوان مقصوره بزرگترین و باشکوه ترین ایوان مسجد گوهرشاد

لباف خانیکی بیان کرد: اطراف صحن مسجد گوهرشاد تا حدود 120 سانتمیتری از سنگ ازاره (سنگی سیاه) پوشش داده شده و بالای ازاره با حاشیه ای تزئینی آجر و کاشی آراسته شده است. تا پیش از سال 1336 خورشیدی در میانه صحن مسجد گوهرشاد محوطه ای در ابعاد 9 متر در 9 متر با ستونهای سنگی محصور بود که به آن مسجد پیره زن می گفتند و عوام در ارتباط با آن مطالبی را ذکر می کردند. بعدها آن فضای محصور به حوضی تبدیل شد که نمازگزاران از آن جهت وضو استفاده می کردند. ایوان مقصوره بزرگترین و باشکوه ترین ایوان مجموعه حرم مطهر و همینطور مسجد گوهرشاد محسوب می شد.

وی اضافه کرد: درون ایوان 6 راهرو به شبستان های طرفین باز می شود. بر فراز هریک از گوشه های فضای مربع شکل انتهای ایوان یک گوشوار یا ترمیه به گونه ای ساخته شده که رأس آن رو به پایین، قاعده آن به بالا و به گونه ای با هم مجاور شده اند که بستری دایره ای را شکل داده و قاعده دایره گنبد روی آن استقرار یافته است.

لباف خانیکی افزود: در 2 طرف ایوان 2 مناره ایجاد شده که مناره ها بر خلاف بناهای دیگر روی شانه های ایوان گذاشته نشده اند، بلکه ساخت آنها از زمین آغاز شده و این موضوع به این خاطر بوده که مناره ها علاوه بر جنبه زیبایی که قرار بود به ایوان بدهند، حکم پشتیبان ایوان را داشته تا از رانش ایوان پیشگیری کنند. در انتهای ایوان مقصوره یک محراب زیبای بزرگ نصب شده است. این محراب دارای ازاره یا حاشیه سنگی و بدنه ای از کاشی معرق است. پوشش محراب نیم گنبدی است که با کاشی معرق و به صورت خیاره ای یعنی ترک ترک تزیین شده و آن خیاره ها به مثابه شعاع های خورشید هستند که سقف یا پوشش محراب را زینت داده اند.

وی خاطرنشان کرد: سنگ نوشته ای در محراب وجود دارد و آن کتیبه ای است که بر سنگ مرمر سبز رنگ ابعاد 5.80 متر در 9.25 متر نوشته شده و حاشیه بیرونی این کتیبه با خط ثلث زیبایی آراسته شده است. بر بالای محراب مقرنس بسیار زیبا و پرکاری ایجاد شده که جلوه خاصی به ایوان مقصوره داده است. بر نمای پایه ها و پیشانی ایوان مقصوره کتیبه ای به خط ثلث و به قلم بایسنقر پسر شاهرخ تیموری نقش بسته که یکی از بزرگ ترین و بهترین و زیباترین کتیبه های ثلث در ایران محسوب می شود و اضافه بر این در درون ایوان هم کتیبه های متعددی وجود دارد که در آن کتیبه ها نام معمار و تاریخ ساخت مسجد گوهرشاد آمده است.

این باستان شناس خراسانی ادامه داد: علاوه بر شاهکار کتیبه بایسنقر، کتیبه نویسان یا خوش نویسان دیگری از جمله محمدرضا امامی بین 1084 تا 1087 هجری قمری، محمد حسین شهید مشهدی در سال 1274 هجری قمری و بعد از آن ها عبدالله قوچانی، محمد تعریفی و محمدعلی غروی تبریزی که جز معاصرین هستند، کتیبه هایی در مسجد گوهرشاد از خود به یادگار گذاشتند و این امر نشان از مرمت مسجد گوهرشاد در دوره های مختلف است.

لباف خانیکی خاطرنشان کرد: کتیبه های گفته شده که اکثرا با خط ثلث است به نوعی تغییر و تحول خط را نیز نشان می دهد. غیر از ایوان مقصوره ایوان های دیگر مسجد گوهرشاد نیز تجدید بنا شد اما در همان تجدید بناهایی که در آنها صورت گرفته معماران از شیوه معماری تیموری در بازسازی ایوان های دیگر استفاده کردند.

لباف خانیکی تشریح کرد: مسجد گوهرشاد در گذشته دو منبر به نامهای «صاحب شاه» و «حاج میرزا عسگری» داشت، اما در حال حاضر اضافه بر این دو منبر که دیگر در مسجد گوهرشاد نیستند یک منبر بزرگ و بلند قامت به نام منبر «صاحب الزمان» باقی مانده که تاریخ مشخصی ندارد و برخی آن را به دوره تیموری و برخی دیگر نیز به دوره صفوی نسبت می دهند. اگرچه برخی فضاها و تزیینات مسجد گوهرشاد بارها تجدید و تعمیر شده، اما ویژگی های معماری و هنر عصر تیموری همواره در بنا حفظ شده است.

وی ادامه داد: ویژگی های تزئینات معماری مسجد گوهرشاد در بیشتر بناهای دوره تیموری از جمله مدرسه غیاثیه خرگرد و آرامگاه ابابکر تایبادی که توسط قوام الدین و برادرش غیاث الدین شیرازی ساخته شد، مشاهده می شود. تزئینات معماری مسجد گوهرشاد متنوع و فراوان است که کاشی بر دیگر تزئینات برتری دارد.