صابون سازی در دوران صفویه و در بروجرد شکل گرفت

میراث آریا/ براساس آخرین گزارش های بدست آمده، صابون سازی در دوران صفویه و در بروجرد شکل گرفت.

صابون سازی برای اولین بار در ایران در دوران صفویه و در شهرستان بروجرد شکل گرفت و حدود 150 سال پیش در زمان قاجار به شهر مراغه برده شد. هم اکنون نیز شهرهای بروجرد، مراغه، رودبار، تهران و تبریز به عنوان قطب های مهم صابون پزی شناخته می شوند. صابون های سنتی در واقع صابون های اسیدی هستند که پیه گوسفند و سود سوزآور اصلی ترین ترکیباتشان بودند.

براساس مقاله صابون سازی در دوران صفویه و در بروجرد شکل گرفت باید بدانید که حال، کارگاه های صابون سازی در بروجرد همچنان در حال تولید انواع صابون هستند و بیشتر تولیدات آنها در شهرهای بزرگ توزیع می شود. در گذشته های نه چندان دور حدود 30 واحد کارگاه صابون پزی در شهرستان بروجرد دایر بود که توسط خانواده های شماعی، عاجز، اشکی و کوثری به حیات خود ادامه می دادند. در حال حاضر تعداد کارگاه های فعال 6 کارگاه است. کارگاه های صابون پزی در بروجرد در دوران صفوی فعالیت خود را شروع کردند و قدیمی ترین سند رسمی صابون پزی در بروجرد، جواز صابون پزی کارگاه حقیقت شماعی به تاریخ 1300 ه. ش، در دست است.

فرآیند صابون سازی براساس ترکیب چربی با یک قلیا است. در روزگاران قدیم صابون سازان از خاکستر یا ریشه ی گیاهان نظیر چوبک به عنوان قلیا استفاده می کردند. و در حال حاضر از اسید کاستیک به عنوان سود (قلیا) استفاده می شود. صابون ها اساسا از یک چربی آب کرده همراه با قلیا تشکیل می شود.

صابون سنتی در شهرستان بروجرد در کارگاه ها تولید می شود، ابزار اصلی برای پخت سنتی صابون، چربی گاو و گوسفند و کوهان شتر، دیگ های بزرگ و قلیا (سودا -سود سوزآور) است. صابون های سنتی بروجرد به عنوان صابون های حمام و برای شستشوی مو و بدن استفاده و در سه نوع برگردان، پیچ و سرکف -سرکف نارگیلی مرغوبترین صابون بروجرد است- تولید می شوند. تقاضا برای مصرف این صابون ها بیشتر مربوط به شهرهای اراک، اصفهان، همدان، قزوین و تهران است.

برای پخت صابون سنتی، اولین گام تهیه مواد اولیه است. اساتید صابون پز، چربی و پیه را معمولا از خود بروجرد و در صورت نیاز بیشتر، از شهرستان های اطراف مانند نهاوند و اصفهان تهیه می کنند.

روش تهیه صابون سرکف به این ترتیب است که چربی های حیوانی در دیگ های بزرگ اصطلاحا آب می شوند- ذوب می شوند- و به تدریج، مقدار مشخص سود سوزآور- در گذشته خاکستر و امروزه از سود کاستیک- و آب به آن افزوده می شود، سپس مخلوط مذکور را در معرض حرارت قرار می دهند. سپس به وسیله تیغه های هم زن که بر روی میله ای تعبیه شده و به صورت رفت و برگشت بر روی دیگ می چرخند مواد را مخلوط می کنند تا مواد به خورد هم بروند.

پس از اضافه شدن آب، حدود 3-4 ساعت، پخت صابون زمان می برد، که به آن مرحله جفت شدن یا در اصطلاح صابون سازان شیرین شدن می گویند. برای تشخیص پایان فرآیند پخت و تولید صابون خالص، چند روش سنتی که بر اساس تجربه شکل گرفته اند، وجود دارد: روش اول اینکه، اساتید صابون پز به وسیله طعم مواد در حال جوش پی می برند که صابون آماده شده است. روش دوم بعد از طی زمان معمول برای پخت، کم کم محلول آب نمک اضافه کرده و هم می زنند تا زمانی که محلول صابون خالص از آب و سود جدا بشود –صابون خالص به صورت بریده بریده و نامحلول در آب و سود دیده می شود، در واقع آب نمک باعث می شود که صابون از ناخالصی ها جدا بشود. این عمل با استفاده از ابزاری به اسم آب گردان انجام می شود.

بعد از طی این مراحل و آماده شدن نهایی صابون خالص، تمام مواد زاید مانند نمک، آب اضافی، سود و دیگر ناخالصی ها به صورت پساب ته نشین شده و سرکف که معمولا در زمان پخت به آن روغن نارگیل نیز اضافه می شود، بالا می مانند و اصطلاحا رو می آید. بعد از آماده شدن نهایی صابون سرکف از پساب های سرد شده مربوط به روزهای قبل استفاده کرده و آن را تدریجا به دیگ داغ صابون سرکف اضافه می کنند تا دمای آن مقداری کاهش پیدا کند. و زمان کمتری برای سرد شدن لازم باشد. بعد از اضافه کردن پساب های سرد حدودا یک ساعت صبر کرده تا پساب های صابون کاملا ته نشین شده و سر کف جدا شود- اصطلاحا صابون بخوابد-.

بعد از این زمان صابون سرکف به وسیله حلب یا ابزاری شبیه به آن، از دیگ برداشته شده و داخل حوضچه های مخصوص ریخته می شود. زمان سرد شدن در تهیه صابون سرکف که پساب آن کاملا جدا شده است حدود 4 ساعت است. یعنی اینکه بعد از چهار ساعت صابون حالت قالبی پیدا کرده و آماده ی برش می شود. با افزودن رنگهای مخصوص صابون یا رنگهای طبیعی به صابون های سرکف، ظاهری رنگارنگ می دهند. مثلا زردچوبه که علاوه بر رنگ برای تقویت مو و پوست مناسب است و رنگ صابون را زرد می کند یا دارچین و پودر هسته ی خرما که علاوه بر خاصیتشان برای مو و پوست، به صابون ها ظاهری رنگی می دهند. این رنگ ها را در زمان پخت به دیگ می افزایند.

برای تهیه صابون های پیچ و برگردان نیز به همین روش اقدام می کنند، با این تفاوت که در این صابون ها معمولا روغن های گیاهی، اسانس، عطر و رنگ اضافه نمی شود و مرحله جداسازی پساب و ناخالصی ها انجام نمی گیرد و فقط آب شور آن ها گرفته می شود و سپس آب شیرین به اندازه کافی به مواد اضافه می کنند. محلول صابون بعد از فرآیند پخت، به وسیله شیر تخلیه که در قسمت تحتانی دیگ قرار دارد از دیگ خارج شده و وارد حوضچه ها می شود. زمان سرد شدن صابون درون حوضچه ها و آماده شدن برای برش، در صابون های پیچ و برگردان حدود 24 ساعت است. این صابون ها چون دراثر خشک شدن پیچ برمی داشت و برگردان میشد، به این نام خوانده می شوند.

بعد از زمان خشک شدنِ انواع صابون های سنتی در حوضچه ها و تشکیل فرم اولیه، آنها را توسط ابزار برنده به صورت قالب های بزرگ بریده و سپس توسط پایه های برش دهنده کوچک به شکل و اندازه قالب های صابون معمولی تقسیم می کنند. بعد از مرحله ی برش، قالب نهایی صابون ها در فصول گرم، به محیط باز منتقل شده و زیر نور خورشید، همچنین در فصول سرد به وسیله ی دستگاه خشک کن، خشک می شوند. صابون ها بعد از مرحله خشک شدن، بسته بندی شده و در وزن های مختلف به بازار عرضه می شود. صابون پزی سنتی بروجرد در تابستان 1398 در فهرست آثار ملی جای گرفت.

*معروف ترین نوع صابون سنتی بروجرد، سرکف نارگیلی است که در آن روغن نارگیل استفاده می شود و پزشکان سنتی معتقدند برای رفع شوره سر، ریزش مو و تقویت پیاز مو مفید است.

*انواع مواد مانند: انواع روغن ها و مواد گیاهی و دریایی و آلی که در تقویت مو و پوست موثر هستند، در زمان پخت به صابون های سرکف اضافه می شود.

* نحوه جوش زدن صابون در دیگ و همچنین رنگ محلول در حال جوش، از نشانه های پایان زمان فرآیند پخت صابون است.

*در مسیر صنعتی شدن کارگاه های سنتی و روند پیشرفت و ورود تکنولوژی به این حرفه، خاندان شماعی که قدیمی ترین کارگاه های صابون پزی سنتی در بروجرد را بنیان نهادند و در حال حاضر نیز به امر اشتغال دارند، کارخانه های صنعتی مهلران و شمیز را در شهرستان بروجرد پایه گذاری کردند که هم اکنون از بزرگترین قطب های تولیدی مواد شوینده در ایران بحساب می آیند. جالب توجه است که اولین صابون بچه در ایران با عنوان شمیز در کارخانه های بروجرد و توسط خانواده شماعی تولید شد.