مسجد تاریخانه یکی از ارزشمندترین بناهای اسلامی کشور و یادگار عصر طلایی دامغان است

خبرگزاری تسنیم/ براساس آخرین اخبار منتشر شده، مسجد تاریخانه یکی از ارزشمندترین بناهای اسلامی کشور و یادگار عصر طلایی دامغان است.

تاریخانه ترکیبی از لفظ ترکی «تاری» به معنی خدا و «خانه» فارسی است و به معنی «خــدای خـانه»، عده ای بر این باورند که این مسجد در گذشته آتشکده بوده و در واقع مسجد روی آتشکده بنا شده و پس از تسلط اعراب آن را «ناری خانه» به معنی آتش خانه خوانده اند و سپس به تاریخانه معروف شده است.

درباره زمان ساخت بنای اولیه این مسجد، صاحب نظران بسیاری بحث کـرده اند، نویسنده «پمراه البلدان» دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمؤمنین علی (ع) نسبت داده است، «آرتور پوپ» ساخته شدن این مسجد را بین سالهای 130 تا 170 هجری قمری دانسته و «محمد کریم پیرنیا» تاریخ ساخت آن را حدود 150 هجری قمری می داند.

در کتاب «تاریخ صنایع ایران» اینطور آمد که قدیمی ترین مسجدی که تاکنون بخوبی مانده، تاریخانه دامغان است؛ اگرچه کتیبه ای که تاریخ آن را تعیین کند وجود ندارد، اما از روی سبک بنا میتوان آن را متعلق به قبل از سال 200 هجری دانست.

«آندره گدار» باستان شناس فرانسوی ضمن ارائه رساله ای مفصل سبک معماری مسجد تاریخانه را سبک دوره ساسانی می داند و متذکر می شود که در ساخت مسجد تاریخانه تمام اشکال معماری ایرانی خالص است و حتی در بکار بردن مصالح، همان مصالح بکار رفته در معماری ساسانی یعنی آجر، خشت و گچ و چوب است، درنتیجه تاریخ ساخت این بنا به اواسط قرن دوم هجری به زمان جلوس نخستین خلیفه عباسی «سفاح» در سال 132 هجری قمری و سلطنت هارون الرشید در 193- 170 هجری قمری برمی گردد.

وی می افزاید: نمونه ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می توانیم ارائه دهیم یعنی مطابق بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن شکل یافته، دو نمونه از میان آنها مسجد تاریخانه دامغان و مسجد جامع نائین است.

تاریخانه را مسجد چهل ستون نیز می نامند و این عنوان اغلب در ایران نماینده آن نیست که بطور حتم چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون های متعدد است.

نقشه این بنا نقشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری بوده، در دوره سلجوقیان به جای مناره خشت و گلی آن، که ریخته بود؛ برجی از آجر ساخته اند؛ این مناره جدید را در جای مناره قدیم نساخته اند بلکه در کنار آن بنا کرده اند.

این بنا شامل صحنی است به صورت تقریبی مربعی که از چهار طرف طاق هایی دارد و یکی از طاق نماها که عمیق تر از دیگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همین جهت مواجه با قبله است، نقشه این مسجد ساده ترین و خالص ترین و حتی میتوان گفت که علمی ترین مساجد صدر اسلام است.

در بنای تاریخانه یعنی در اشکال معماری که در آن بکار برده اند و در شکل ساختمان هیچ چیز نیست که ایرانی خالص نباشد حتی میتوان گفت که در این بنا هیچ شکل و هیچ جزئی از ساختمان نیست که متعلق به معماری زمان ساسانیان نباشد.

تاریخانه از حیث نقشه به قدری بیگانه از ایران است و از حیـث ساختمان بقدری ایرانی است که یکی از جهانگردان مشهور به نام «ایستویک» که به این قبیل اماکن توجه داشته، تصور کرده است که خرابه های آن، یکی از معابد یا یکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پیلس است، بنابر وصفی که شد باید حتی المقدور تاریخانه را به دوره ساسانیان نزدیک دانست، ولی باید در زمانی متوقف شد که نقشه اصلی مسجد را کشیده اند به وسیله نمونه های اصلی می دانیم که این نقشه از اواسـط دوره بنیامیه متداول بوده است.

این مسجد در وسط دارای صحن بازی به ابعاد 72.26 متر طول و 72.25 متر عرض است که دورتادور آن را فضاهای طاق داری فرا گرفته است، ورودی این مسجد از جناح طولی شرق است، پوشش مسجد با طاق های گهواره ای بر روی قوس ها و ستون های مستحکم صورت گرفته است.

امروزه طاق های گهواره ای مسجد فرو ریخته اند، ولی در فرم اصلی قابل مقایسه با طاق های گهواره ای مسجد جامع فهرج بوده اند.

ستون های این مسجد مدور به قطر 160 سانتیمتر و محیط 90.4 تا 97.4 متر است و ارتفاعش از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن متکی است، 284 سانتیمتر و تا پشت بام 6 متر تمام شده است. هر ضلع از آجرهای مربع این ستون ها 34 و ضخامت آنها 5.7 سانتیمتر است که بطور متناوب به پیروی از آجرچینی دوره اشکانی و ساسانی، افقی و عمودی روی هم چیده شده اند.

در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصله دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روی زمین و قطر منتهی الیه آن در بالا 6.8 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نیست بعضی گفته اند که بر اثر زلزله خراب شده است ولی مشاهده می کنیم که سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله میبود غیر منظم بود.

در ارتفاع ده متری آن کتیبه ای به خـط کوفی با آجر صورت گرفته است و بانی آن ابو حرب بختیار ممدوح منوچهری است بنابراین، این مناره در فاصله سالهای 420 تا 430 هجری قمری ساخته شده است.