پل خواجو | سفری نوروزی در یادگاری تاریخی و کهن

پل خواجو همانند بسیاری از بناهای شکوهمند شهر اصفهان در دوره پر رونق صفویه ایجاد شده است. وقتی پل قبلی که در این مکان بود به دستور شاه عباس صفوی تخریب شد، در دوره شاه عباس دوم صفوی پل جدید به جای آن احداث شد. این بنای ساخته شده در سال 1060 هجری قمری تا مدت ها با نام همان پل از بین رفته، پل حسن بیگ خوانده می شد و در دوره های مختلف نام هایی چون پل شاه و پل بابا رکن الدرین خوانده شد. دلیل نام بابا رکن الدین این بود که این بنای شکوهمند مسیر رفتن زائرین به آرامگاه بابا رکن الدین و تخت فولاد بود. در میانه پل خواجو عمارتی وجود دارد که محل اسکان موقت خاندان سلطنتی و شخص شاه بوده که به نام عمارت بیگلر بیگی شهره بوده و هنوز هم وجود دارد و طاق زیبا و تزئین شده آن چشم گردشگران را خیره می کند و عظمت هنر ایرانی را به نمایش می گذارد. وجود معماری پل خواجوی اصفهان در محله خواجوی اصفهان، نام پل خواجو را بر روی آن ماندگار کرد. در ادامه با تاریخچه پل خواجوی اصفهان بیشتر آشنا خواهید شد.

معماری پل

پل با طول 150 متر و عرض 14 متر یکی از پل های بزرگ و زیبای عصر خود بوده که در روزنگاری های گردشگران بسیاری از آن نام برده شده است. تارونیه، جهانگرد و سیاح فرنگی درباره معماری پل خواجوی اصفهان چنین نوشته است: «در دو طرف خیابان این پل دو خانه وجود دارد که متعلق به شاه است و رودخانه در هیچ کجا بستری به این زیبایی ندارد و چون این محل از همه جا گودتر است، همین امر تا اندازه ای شاه عباس را وادار به ساختن این پل نمود و چون محل گبرها آن طرف رودخانه بوده برای این که آنان از خیابان چهارباغ نگذرند، برای کوتاه تر نمودن راه این پل ساخته شد.» پل خواجوی اصفهان با 21 جوی و 26 چشمه از سنگ و آهک بنا شده و با معبری 5 متر و 70 سانتی متری بر روی زاینده رود استوار ایستاده است. در تاریخچه پل خواجوی اصفهان و معماری پل خواجوی اصفهان به این صورت است که چهار طبقه دارد که با کاشیکاری های هنرمند ایرانی آن را در زمره یکی از شاهکارهای جهان در آورده است. پژوهشگران معتقدند دو شیر سنگی که در گوشه های شرقی معماری پل خواجوی اصفهان وجود دارند، نمادی از سپاهیان بختیاری هستند که در عصر صفوی، محافظت از اصفهان به عهده آنان بوده است.

یادگاری از گذشتگان

خاقانی در قصص خود چنین نقل می کند: «در سال 1060 ه.ق که پل ساخته شد؛ بعد از تعطیلات نوروز آن سال به فرمان شاه عباس دوم، پل را تزیین و چراغانی کردند و هر یک از غرفه ‏های آن را یکی از امرا و بزرگان تزیین کردند و برای جشن مهیا نمودند.» با این توصیف خاقانی و وجود 51 غرفه بزرگ و کوچک بر روی این اثر شگرف اصفهان، می توان تصور کرد که این امر شاه صفوی چه زیبایی و منزلتی به این بنا بخشیده است. این بنای به یادگار مانده از دوران صفویه که علاوه بر اتصال دو طرف زاینده رود و نزدیکی آن به باغ سعادت آباد و عمارت آینه خانه، حکم سد را هم داشته است در جلوی ستون های خود سنگ هایی دارد که بیش از دو متر طول دارند و با ایجاد فرو رفتگی و برآمدگی در جلوی هر سقف و دیواری، آب رودخانه را در صورت بالا آمدن ذخیره می کرده است. با رفتن به بخش شرقی، دو صفحه سنگی رویت می شود که هر دو صاف و مسطح می باشند و در اسناد تاریخی چنین ذکر شده است که در این محل دریاچه ای بوده که از فواره ها به بالا فوران می کرده است. از آن جا تا کف رودخانه 11 پله از جنس سنگ وجود دارد. اتاق و غرفه های میانه پل با همان تزئین و طلاکاری دوره صفویه باقی مانده و از زیبایی های این معماری ایرانی است اما خشت های هفت رنگ پشت و کناره پل خواجو به دلیل عدم مراقبت و مرمت در حال نابودی و از بین رفتن است.

تاریخچه پل خواجوی اصفهان

پل که در از زمان قدیم تفرجگاه مردم و اشراف و سلاطین بوده است، امروزه نیز از این قاعده مستثنی نیست و اهالی شهر و گردشگران بی شماری روی این مکان تاریخی مشغول قدم زدن و گرفتن عکس های یادگاری اند و در مناسبت های مختلف با چراغانی و نور پردازی های متنوع، این محل را زیبا و جالب تر می نمایند تا باعث جذابیت بیشتر این اثر تاریخی و هنری گردند. محمد طاهر قزوینی مولف کتاب عباسنامه مطلب مفصلی درباره پل حسن آباد یا همان پل خواجو نگاشته که به بخش کوتاهی از آن بسنده می کنیم: «آب رودخانه را به بالای پل سد نموده به طوری که فواره حوض آن تقریباً سه گز می جست، سایبان های زرنگار از مبدأ تا منتهای پل بر سر پا بود و رشته های مفتول جهت آویختن فانوس و قنادیل به طرح های مختلف کشیده بودند و در هر مجلسی فرش های قالی کرمانی و قائنی افتاده بود و در هر حجره ای شاهد سنبل مو بر پای ایستاده و جوانان خطه ارم عباس آباد و سیمبران خوش آب و رنگ هندو و ارامنه شمشاد قامت گل رخسار مجلس را به صورت نگار گردانیده بودند و اعلی حضرت ضل اللهی کامران و کامیاب تا حین طلوع صبح عالم تاب در عبارت شرقی پل مزبور استراحت و امرا و مقربان و ملازمان هر یک در حجرات مختلف خود غنودند.» تاریخچه پل خواجوی اصفهان که در 15 دی ماه سال 1310 به شماره 111 ثبت ملی شده است در کتاب تاریخ اصفهان چنین توصیف شده است: «و اما مبانی شگرف اصفهان یکی پل هایی است که روی زاینده رود بنا شده مانند پل بابا رکن الدین که به پل خواجو معروف است. ریشه و اساسش قبل از عجم بوده و زمان ترکمان های آق قوینلو تعمیری از آن شده و به عهده صفویه مرتبه بالا را طرح انداخته و در بیگلر بیگی صدر اصفهانی روی مرتبه فوقانی بالاخانه ساخته بود به نام خود که در 1310 اجزای ظل السلطان خراب کردند و راه چهار باغ نو است برای تخت پولاد.»

زیبایی های پل

در تاریخچه پل خواجوی اصفهان این مورد وجود دارد که به دلیل کاشی کاری و هنرنمایی معماران و هنرمندان عصر صفوی از دیگر پل های زاینده رود مشهورتر است و سد و بند بودن آن باعث شده از آثار فاخر اصفهان به شمار بیاید. با بستن سد های این بنای دیدنی، یک دریاچه مصنوعی ایجاد می شده است که بزرگان و امرا با حضور و جلوس در عمارت های مشخص و تزئین شده به تماشای مسابقات قایقرانی و شنا، در این دریاچه مصنوعی ایجاد شده می پرداختند. پس از مدتی با استفاده از دریچه های تخلیه تعبیه شده، این آب به رود می پیوسته و راه خود را طی می کرده است. 24 دهانه ساخته شده در روی پل خواجو همگی مکعبی شکلند و به دقت و ظرافت زیادی تراش خورده اند. رعایت تقارن در ساخت این بنای عظیم نیز یکی دیگر از دقت و هوشمندی معماران دوره صفوی بوده است. این حفظ تناسب و تقارن به قدری درست و اساسی رعایت شده که مهندسان و پژوهشگران بسیاری به مطالعه آن پرداخته اند.

مکان قرارگیری

پل خواجوی اصفهان در شرق سی و سه پل قرار دارد و با توجه به خصوصیات ذکر شده، یکی از محل هایی است که گردشگران داخلی و خارجی، هر ساله برای دیدنش به آنجا می روند. غرفه ها و اتاق های روی آن، هنوز هم بعد از گذر چند قرن از حکومت پادشاهان صفوی بر ایران، رنگ و بوی تاریخ قدیم این سرزمین را در خود حفظ کرده و نمادی هستند از هنر ایرانی.