موزه زیلوی میبد | قدیمی ترین دستبافته ی هنرمندان

 کاروانسرا شاه عباسی میبد پس از مرمت به عنوان موزه زیلوی میبد در سال 1381 افتتاح شد. زیلوهای موجود در موزه زیلو و پلاس میبد به دو گروه زیلوهای قدیمی و جدید تقسیم شده اند. تعداد زیلوهای قدیمی به 50 تخته می رسد و از جمله قدیمی ترین زیلوهای موزه زیلوی میبد، زیلویی است متعلق به سال 808 هجری قمری که توسط علی بیدی بن حاجی میبدی با طرح محرابی و با فنون خاصی نسبت به زیلوهای دیگر در سه رنگ آبی، سفید و قرمز بافته شده است. زیلوهای جدید در اندازه های کوچک و در سال های اخیر به همت آقای پویا از نگهبانان فرهنگ میبد و به دست مرحوم استاد باغستانی بافته شده اند. زیلو دست بافته ای است از جنس پنبه که از گذشته های دور برای فرش کردن فضاها استفاده می شده. زیلو با دو یا سه رنگ با نقش و نگارهای هندسی متنوعی بافته می شده و همیشه هنر ذهن و دست مردای میبدی بوده است. اصولا به نقش اندازی زیلو به صورت ذهنی و بدون استفاده از نقش انجام می شده است. با همگردی همراه باشید برای سفر به شهر تاریخی میبد، کاروانسرای شاه عباسی میبد و موزه زیلوی میبد...

پیشینه

زیلو در نقش و بافت شباهت زیادی به حصیر، اولین دستبافته بشر دارد و مثل حصیر یکی از موارد استفاده و کابرد آن در مساجد و اماکن متبرکه است. بنابراین می توان احتمال داد که زیلوبافی مرحله تکامل یافته حصیربافی است و یا بافندگان آن از این صنعت الهام گرفته اند. برخلاف آن که بسیاری میان گلیم و زیلو تفاوتی قائل نیستند شایان ذکر است که این دو دستبافته، هم از نظر مواد خام مصرفی و هم از لحاظ نوع بافت با هم فرق دارند. زیلو با زندگی جامعه کشاورزی و روستایی سازگاری دارد، زیرا تاروپود آن از پنبه است و گلیم با معیشت دامداری و شیوه تولید عشایر متناسب است. مصالح گلیم بیشتر از پشم است و مناسب برای مناطق سردسیر و مصالح زیلو از نخ پنبه ای و مناسب برای مناطق گرمسیر است.
این صنعت از قدیمی ترین محصولات دست بافته است که دوشادوش دیگر دست بافته های نخی مثل کرباس و پلاس در مسجد حضور داشته است. تشابه نقش های زیلو با شئونات مادی و معنوی زندگی مردم میبد اعم از نوع مسکن، معیشت و اعتقادات و باورها، گویای این نکته است که میبدی ها در شیوه بافت آن دخل و تصرفی نموده اند و نقش های زیادی را بر آن افزوده اند. اولین مرحله تکامل بافت، ابداع سه تارکش می باشد که بعدها با چهار و بیشتر فزونی یافته است. گرچه از سابقه زیلوبافی در میبد مدرک مستندی در دست نیست، اما بقایایی از قدیمی ترین زیلوی بافت میبد در مسجد جامع این شهر وجود دارد که تاریخ 808 هجری قمری را نشان می دهد. این زیلو از کهن ترین زیلوهای شناخته شده است که به شماره 27 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. زمان هایی که میبد از آب و زمین کافی برخوردار بود، کشت پنبه رواج زیادی داشت که بقایای آن تا دهه 40 و 50 هجری شمسی به چشم می خورد. محصول پنبه میبد مصرف داخلی داشت و اگر هم صادر می شد به صورت بافته های نخی از نوع زیلو، کرباس و پلاس بود. لباس اکثر مردم از نخ پنبه ای بافته می شد که مردان می کاشتند و زنان با دستگاه های ابتدایی و سنتی می بافتند.

از ویژگی های زیلو می توان به این موارد اشاره نمود:

به علت و استحکام و دوام فوق العادش از نظر اشتغال مقرون به صرفه بود.
چون تمام موادخام آن در محل تهیه می شد، اشتغال زا بود. صدها نیروی فعال و حتی غیرفعال مثل کودکان در این بخش اشتغال داشتند.
زیلو یکی از اقلام صادراتی میبد بود که تمام مراحل تولیدی آن در محل انجام می شد. پول یا جنسی که در ازای قیمت آن وارد میبد می شد، از درآمدهای خالص به حساب می آمد.

دار زیلو

"دار" زیلو؛ دستگاه های زیلوبافی ملهم از دستگاه نقش بندی می باشد که در زری بافی و مخمل بافی به کار می رود و نقش آزاد با دست می بافد. اجزای دار به شرح ذیل می باشد:
1) شلیت  2) پیشبند  3) اسون  4) چوشلیت  5) چله  6) اوسال کلی  7) تنگ  8) شمشه  9) حفره تیر  10) کمونه  11) کلی  12) پهنابند  13) تیر  14) مج  15) گرت

روند بافت زیلو

تونه تویی، کار دوئونی، راست گرفتن، چله کشی (نصب چله به دستگاه) و گرت بندی

تونه تویی

تونه را به وسیله چرخ تونه تویی یا کارتون که 12 تا 16 دوک داشته می تابیدند و هر چله 20 نخ بود که اول با چخ کن لا می کردند، بعد با این چرخ می تابیدند. برای تابیدن این چله 5 بار و هربار 16 تار می تابیدند که در مجموع 2 چله می شود.

کاردوئونی

برای دئوندن تونه دو میخ طویله را در 2 نقطخ دیوار می کوبند سپس یک سرنخ را به میله اول گره می زنند و نخ را به سمت میله دوم می کشند و از روی آن عبور می دهند، سپس به سمت میله اول برمی گردند و این بار نخ را از زیر میله به رو می پیجند و این عمل را با همین شیوه تا آخر ادامه می دهند. در پایان "ته کار" را به اصطلاح ور می پیچند.

چله کشی (نصب چله به دستگاه)

برای نصب تونه به دستگاه، چوب پایینی را بیرون می آورند و چله را به تیر پایین "ته دوزی" می کنند.

گرت بندی

قبل از بستن گرت اول باید تارهای نقش و ساده بافته بالا و پایین را تفکیک یا با اصلاح سه گزون کنند، برای این کار سه رشته نخ که طول آن مساوی با پهنای دستگاه است به موازات هم به "اسون" می بندند و سردیگر آن را دور سه انگشت دست از سبابه به پایین می پیچند، سپس تارها را یکی یکی جدا کرده و نخ مزبور را زیگزاگ وار از بین آن عبور می دهند.

مراحل فنی بافت زیلو

تهیه پوکار، مساوره یا دامی کردن، بافت
انتخاب شیلت، پودکشی
فنون نقش پردازی و ترتیب بافت آن:
1) بافت سرپر
2) بافت حاشیه
3) بافت نقش زمینه
4) بافت کتیبه (حاشیه نویسی زیلو)

                   کاروانسرای شاه عباسی میبد به عنوان بنای موزه زیلوی میبد

ویژگی های تاریخ بنا

بانی کاروانسرای شاه عباسی میبد در کتاب جامع مفیدی میرزا احمد امین فرزند خواجه مجمد علی یزدی ذکر شده ولی در جای دیگرمحمد ولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار حاکم یزد عنوان شده است و با توجه به معماری کاروانسرای شاه عباسی میبد، از گونه کاروانسراهای دوره صفوی است. کاروانسرای شاه عباسی میبد به عنوان هسته اصلی یکی از کامل ترین مجموعه های راهداری در کنار شاهراه باستانی ری- کرمان بنا شده و بناهایی چون چاپارخانه، آب انبار و یخچال در کنار آن واقع است. این بنا به شماره 1618 به ثبت رسیده است و امروزه موزه زیلو و پلاس میبد در این کاروانسرا واقع شده.

موقعیت بنای کاروانسرای شاه عباسی میبد

بنای کاروانسرای شاه عباسی در شهر تاریخی میبد و در کنار حصار شارستان نزدیک دروازه کثنوا و ضلع غربی قرار گرفته است. این بنا به همراه آب انباری که مقابل ورودی آن قرار گرفته و یخچالی که هم اکنون در ضلع جنوبی کاروانسرا و در سوی دیگر خیابان قرار دارد و چاپارخانه ای در مجاورت آن، مجموعه ارزشمندی را در کنار شهر تاریخی میبد ایجاد نموده است.

ویژگی معماری

کاروانسرای شاه عباسی میبد بنایی است آجری با حیاطی باز و وسیع در میانه آن، از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است که سر دری مرتفع دارد و چون اغلب کاروانسراهای دیگر شامل فضاهایی چون حجره ها، ایوان، ایوانچه ها، اصطبل ها، انبارها و حوضخانه ها می باشد. اصطبل ها تنها در پشت جبه های شرقی و غربی قرار گرفته اند. از ویژگی های خاص این بنا وجود حوضخانه 8 وجهی در میان حیاط است که آب قنات کثنوا به آن وارد شده و حوض را پر از آب کرده و به باغات پشت بنا جریان می یابد.

اطلاعات و دسترسی به موزه زیلو و پلاس میبد

آدرس: میبد، خیابان قاضی میرحسین، کاروانسرای شاه عباسی میبد، موزه زیلوی میبد
تلفن: 7757020- 0352