مسجد جامع شهر اصفهان؛ زیباترین مسجد در عهد سلجوقیان

مسجد جامع شهر اصفهان نمونه کامل ترین مسجد چهار ایوانی دوره سلجوقی و یکی از زیباترین بناهایی بوده که مجموعه کاملی از تزئینات اسلامی را داراست. این مسجد در عهد سلجوقی و به دستور ملکشاه سلجوقی در محل مسجد قدیمی ساخته شد و در دوره های بعد بارها تغییراتی را در آن داده اند و مسجد توسعه یافت. با ما در این مقاله جذاب همراه گشته تا شما را از عجایب مسجد جامع اصفهان و همچنین کتیبه های مسجد جامع اصفهان آگاه نماییم. در ضمن، اگر دوست دارید که هر چه بیشتر درباره جاهای دیدنی اصفهان بدانید، می توانید سری به راهنمای سفر به اصفهان زده و حسابی کسب اطلاعات نمایید.

گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان

گنبد تاج الملک مسجد جامع شهر اصفهان به دستور خواجه نظام الملک، وزیر ملکشاه سلجوقی در سال 465 الی 485 هجری و در ضلع جنوبی حیاط مرکزی بنا شده است. فرم این تالار گنبددار و مربع بوده و اندازه هر ضلع آن 15 متر است که در طرف قبله به دیواری که محراب را در بر گرفته محدود می شود و سه طرف دیگر آن به وسیله ستون های گرد و به هم چسبیده مشخص شده است. گنبد تاج الملک گردشگران را به یاد بناهای ساسانی می اندازد. تاثیر این اتاق و گنبد بیشتر از حیث حم و بزرگی آن است تا زیبایی و تناسب. سطح ستون ها و دیوار روی آنها تا ارتفاع 10 متری با یک اندود گچی ضخیم پوشیده شده و سرستون ها با گچبری تزئین گردیده است.

پایه گنبد را یک منشور کوتاه هشت ضلعی تشکیل می دهد که روی آن یک منشور کوتاه شانزده ضلعی دیگر قرار دارد و کتیبه ای استوانه ای هم زیر پایه گنبد مدور دیده می شود. کتیبه مذکور به خط کوفی نوشته شده و در آن از خواجه نظام الملک نام می برند. هر یک از هشت طاقنما که منطقه تغییر حالت یعنی تغییر مربع به دایره را ایجاد می کند، مشتمل بر سه طاقنمای کوچک بوده که انتهای آنها روی گوشواره ها تزئینات مقرنس دارد. این طاقنماهای کوچک را نیم ستون های کوچک آجری در میان گرفته است.

مسجد جامع اصفهان از چه بخش هایی تشکیل شده است؟

ایوان ها

• ایوان جنوبی (صفه صاحب): ساختمان این ایوان از قرن ششم هجری و تزئینات داخل و خارج آن از قرن هشتم، نهم، دهم و یازدهم هجری است. دو مناره این ایوان ظاهرا در دوره حسن بیک ترکمان افزوده شده و در دوره آق قویونلو و پادشاهانی مانند شاه طهماسب اول و شاه عباس دوم تعمیرات ضروری مسجد به انجام رسید. داخل و خارج این ایوان با تزئینات کاشیکاری آراسته شده است. کتیبه داخل دور هلال این ایوان و کتیبه نمای دور طاق آن و همچنین کتیبه داخل ایوان از زمان صفویه هست.
• ایوان شمالی (صفه درویش): ساختمان این ایوان از اوایل قرن ششم هجری و کتیبه گچبری داخل آن از دوره شاه سلیمان صفوی و تزئینات کاشیکاری نمای خارجی آن از اقدامات اداره باستان شناسی اصفهان در سالهای 1336 و 1337 شمسی است و به این مناسبت، کتیبه ای به خط بنایی به یادگار گذاشته شد.
• ایوان شرقی (ایوان شاگرد): نماهای خارجی این ایوان تزئینات ساده آجری دوره سلجوقی را به خوبی حفظ کرده است. کتیبه داخل ایوان از دوره شاه سلیمان صفوی و به خط محمد محسن امامی بوده و کاشیکاری آن حاکی از تعمیرات دوره صفوی است.
• ایوان غربی (صفه استاد): ساختمان این ایوان جالب مسجد جامع شهر اصفهان از قرن ششم هجری و سقف آن مانند ایوان جنوبی از مقرنس های درشت ترکیب و تزئین شده و در ابتدای قرن دوازدهم هجری و در دوره شاه سلطان حسین صفوی داخل و خارج آن با کاشی های زیبا و خطوط بنایی تزئین گشت. آرایش اولیه آجری آن هم از صورت ساده سلجوقی خارج شده است.

شبستان ها

پلان مسجد جامع اصفهان در عین سادگی پیچیده است. با توضیح اینکه در اصلی ورودی مسجد در جنوب شرقی صحن واقع شده، صفه های کوچک سمت راست دالان ورودی که ستون های مدور با تزئینات گچبری دارد، مشتمل بر آثار دوره دیلمی از قرن چهارم هجری است. چهل ستون واقع در سمت چپ دالان ورودی که ساختمان آن از سبک ابنیه سلجوقی پیروی کرده، از دوره آل مظفر از قرن هشتم هجری است. چهل ستون های طرفین گنبد جنوبی خواجه نظام الملک از دوره دوم عهد سلجوقیان (جانشینان ملکشاه) یعنی اوایل قرن ششم هجری است.

چهل ستونی که در منتهی الیه غربی ضلع جنوبی واقع شده، از دوره شاه عباس صفوی است که در سال 1019 هجری به ساختمان های مسجد افزوده شد. شبستان واقع در مغرب ایوان غربی از دوره حکومت محمد بن بایسنقر بن شاهرخ تیموری بوده که سال ساختمان آن 851 هجری و بانی آن عمادبن مظفر ورزنه است. این شبستان وسیع زمستانی به طول پنجاه و عرض بیست و پنج متر دارای ستون های قطور کوتاه و طاق های خیمه ای شکل هست.

این شبستان به بیت الشتا معروف است و سردر مخصوص آن در شمال ایوان استاد قرار دارد. کتیبه این سردر به خط ثلث سفید معرق بر زمینه لاجوردی و به خط سید محمود نقاش است. شبستان های اطراف ایوان شمالی و چهل ستون های شمالی آن از قرن ششم هجری بوده و چهل ستون شرقی آن دارای طاق های متعدد با نقوش مختلف آجری است.

مسجد و محراب اولجایتو

در شمال ایوان استاد، شبستان کوچکی که دارای طاق های آجری متنوع است و زیباترین محراب گچبری مسجد را در بر دارد، واقع شد. این محراب بر طبق کتیبه آن در زمان سلطان محمد اولجایتو در سال 710 هجری به دستور وزیر ایرانی او، محمد ساوی ساخته شده است. محراب از نظر گچبری و دارا بودن خطوط یکی از زیباترین محراب ها در میان مساجد ایران هست. ساختمان وسط حیاط مرکزی از ابنیه زمان شاه عباس صفوی بوده و سردر جنوب شرقی از نو ساخته شده و بناهای دیگری مانند غسلخانه و آبریز در محل قدیمی خود در زمان فتحعلیشاه قاجار از نو احداث گشته اند.

همانطور که ذکر شد، پلان مسجد جامع اصفهان معرف شیوه های مختلف معماری و هنرهای تزئینی ده قرن تاریخ معماری ایران است. در مجموعه ساختمان های این مسجد مکتب خاص معماری ایران از اوایل اسلام تا عصر حاضر به چشم می خورد. در این مسجد غیر از سبک های مختلف معماری انواع خطوط کوفی، ثلث، انواع بنایی و نستعلیق بکار رفته است. کتیبه های داخل گنبدها شامل آیات قرآنی و کتیبه های ساختمانی به نام شاهان و وزرای وقت هستند. اندازه کلی این مسجد هم از شمال به جنوب 170 متر و از شرق به غرب 140 متر است.