مسجد جامع اصفهان | زیباترین مسجد در عهد سلجوقیان

مسجد جامع اصفهان، نمونه کامل ترین مسجد چهار ایوانی دوره سلجوقی و یکی از زیباترین بناهایی است که مجموعه کاملی از تزیینات اسلامی ایران را داراست. این مسجد در عهد سلجوقی و به دستور ملکشاه سلجوقی در محل مسجد قدیمی ساخته شد که در دوره های بعد بارها تغییراتی در آن داده اند و مسجد توسعه یافته، ملحقاتی چند نیز به آن افزوده شده است. از مسجد قدیمی اثری به جا نمانده است اما به گفته مورخین و سیاحانی چون ابن حوقل، مقدسی، مافروخی، و ناصرخسرو که آن را دیده و در کتابهایشان ذکر کرده اند مسجد دارای فرمی ساده و شامل صحن های بزرگ و رواقهای متعدد بوده است. با بررسیها و خاکبردازیهایی که در سالهای اخیر در بعضی از قسمتهای این مسجد به عمل آمده، امید است که از آثار اولیه این مسجد اطلاعات تازه و دقیقی به دست آید. اما مسجد جامع کنونی که در حقیقت مجموعه ای از شیوه های معماری و آثار هنری دوره های بعد از اسلام تاریخ ایران است شامل قسمتهایی می باشد که بررسی و مطالعه آنها گویای تحولات معماری دوره های اسلامی ایران در مدت هزار سال اخیر است. لذا سعی می شود اجمالا به بررسی بعضی از قسمتهای این مجموعه نفیس پرداخته شود. باهمگردی همراه باشید برای سفر به نصفه جهان، مسجد جامع اصفهان، گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان و دیدن پلان مسجد جامع اصفهان...

گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان

گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان به دستور خواجه نظام الملک، وزیر ملکشاه سلجوقی، در سال 465 الی 485 هجری در ضلع جنوبی حیاط مرکزی بنا شده است. فرم این تالار گنبددار، مربع و اندازه هرضلع آن 15 متر است که در طرف قبله به دیواری که محراب را دربر گرفته محدود می شود و سه طرف دیگر آن به وسیله ستون های گرد و به هم چسبیده، مشخص شده است. گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان گردشگران را به یاد بناهای ساسانی می اندازد. تاثیر این اتاق و گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان بیشتر از حیث حم و بزرگی آن است تا زیبایی و تناسب آن. سطح ستونها و دیوار روی آنها تا ارتفاع 10 متری با یک اندود گچی ضخیم پوشیده شده و سرستونها با گچبری تزیین گردیده است. پایه گنبد را یک منشور کوتاه هشت ضلعی تشکیل می دهد که روی آن یک منشور کوتاه شانزده ضلعی دیگر قرار دارد و کتیبه ای استوانه ای، زیر پایه گنبد مدور قرار دارد. کتیبه مذکور به خط کوفی نوشته شده و در آن از خواجه نظام الملک نام برده شده و درواقع سند تاریخی آن است. هر یک از هشت طاقنما که منطقه تغییر حالت، یعنی تغییر مربع به دایره، را ایجاد می کند مشتمل بر سه طاقنمای کوچک می باشد که انتهای آنها روی گوشواره ها تزیینات مقرنس دارد. این طاقنماهای کوچک را نیم ستونهای کوچک اجری در میان گرفته است. اجرکاری ساده و بدون آرایش، طرز ساختمان گنبد را در قسمت بالا می نمایاند.

گنبد تاج الملک

گنبد تاج الملک، مشهور به گنبد خاکی، در قسمت شمالی حیاط مرکزی مسجد واقع شده و در سال 481 هجری به دستور تاج الملک قمی، وزیر دیگر دوره سلجوقی و به تقلید از گنبد نظام الملک ساخته شده است. این گنبد اگرچه از گنبد جنوبی کوچکتر است اما از لحاظ تناسب و ظرافت بر آن برتری دارد. گنبد با کتیبه ای کوفی و آجرکاریهایی زیبا مزین گشته است. به طور کلی، ساختمان گنبد نمونه کاملی از ساختمان و معماری زمان سلجوقی است. آجرکاری داخل گنبد و طاقهای بلند نوک تیز، توجه را به قبه گنبد جلب کرده اثر مطلوب ساختمان عظیم را ظاهر می کند. اگرچه داخل طاقها با گچبری زینت یافته و کتیبه های مزین دارد، ولی زیبایی این اتاق به آجرکاری آن است که با شیوه جالبی به کار برده شده است. قسمت بالای اتاق مربع به وسیله طاقهایی به منشور هشت ضلعی تبدیل یافته، در بین این طاق ها اشکالی ساخته شده که اتاق را به شکل منشوری شانزده ضلعی در می اورد و گنبد روی آن قرار داده شده است. تمام این قسمت ها نشان می دهد که نقشه کامل آن بنا قبل از شروع، در فکر سازنده اش بوده است.
پس ملاحظه میشود که شش قرن قبل از زمان نیوتن، گنبدی کامل از روی اصول ریاضی، ساخته شده است و ساخت این گنبد افتخار بزرگی را نصیب معماران دوره سلجوقی می کند. روی هم رفته میتوان این گنبد را یک اثر موفق دوره سلجوقی دانست. بنابه گفته پوپ، باستان شناس فقید" داخل گنبد معماری گوتیک اروپا را به خاطر می آورد. هماهنگی خاصی در سقف گنبد با پایه آن قوسها و ترنبه ها دیده میشود. یعنی زیباترین عنصر معماری در هنر اسلامی با زیبایی و هماهنگی در اینجا به کار برده شده است. از مقرنسها و ترنبه ها به طرز ماهرانه ای استفاده شده است. فشار وارده از گنبد اصلی با ایجاد ترنبه ها و گوشواره ها به چهار قوس کناری و به دیوار جانبی منتقل شده است. برای پنهان کردن محلهای خالی در گوشه ها از ترنبه ها و گوشواره ها استفاده کرده، بدین ترتیب، جای خالی را در گوشه ها پر کرده اند که این روش معماری خود یکی از ویژگی های دوره سلجوقیان به شمار می آید. باتوجه با اینکه دو جانب شرقی و جنوبی این بنا باز و دو جانب شمالی و غربی آن مسدود می باشد و محراب( یا محراب نما) نیز ندارد، بعضی باستانشناسان تصور کرده اند که شاید بنای مزبور در اصل مقبره بوده. بعضی دیگر آنرا سایبان، یا کتابخانه پنداشتند اما این تصورات مورد تردید است زیرا برای یک آبنما یا چنین سایبانی بیش از اندازه گران بوده و برای کتابخانه نیز با درنظر گرفتن اینکه دو جانب این گنبد باز است عجیب به نظر می آید." و نظریه دیگر اینکه جهت یکی از زنان ملکشاه و برای استراحتگاه او جهت رفت و آمد به مسجد و نماز گزاردن درست شده ولی به طور کلی می توان گفت که این دو گنبد در مسجد جامع اصفهان از نظر معماری جزو عالیترین بناهای دوره سلجوقی در ایران به شمار می روند.
بنا بر گفته ابن اثیر در سال 515 هجری، مسجد به دست باطنیه آتش زده شده و ساختمانهای شرقی و غربی مسجد سوخته و از بین رفته اند و دو بنای شمالی و جنوبی که در هر یک از دو انتهای مسجد مجزا و منفرد بوده، باقی مانده اند. با وجود این، میتوان احتمال داد که در این هنگام بوده که بناهای دیگری احداث و در نتیجه مسجد ملکشاه به صورت مسجد چهارایوانی درآمده است. در ضمن از طرح بدیع معماری ایوانها چنین برمی آید که این تبدیلات کمی بعد از حادثه حریق مسجد صورت گرفته، در هر حال بین سال 515 هجری و اواخر دوره سلجوقی بوده است. یک کتیبه کوفی که قسمتی از آن هنوز خواناست در یکی از سردرهای شمالی مسجد واقع و در آنجا چنین نوشته شده است:" این بنا پس از سوختن در ماههای سال 515 تجدید ساختمان شد."

پلان مسجد جامع اصفهان؛ ایوانهای چهارگانه

ایوان جنوبی( صفه صاحب): ساختمان این ایوان از قرن ششم هجری و تزیینات داخل و خارج آن از قرن هشتم، نهم، دهم، یازدهم هجری است. دو مناره این ایوان ظاهرا در دوره حسن بیک ترکمان افزوده شده و در دوره آق قویونلو و پادشاهانی مانند شاه طهماسب اول و شاه عباس دوم تعمیرات ضروری مسجد به انجام رسیده. داخل و خارج این ایوان با تزیینات کاشیکاری آراسته شده است. کتیبه داخل دور هلال این ایوان و کتیبه نمای دور طاق آن و همچنین کتیبه داخل ایوان از زمان صفویه است.
ایوان شمالی( صفه درویش): ساختمان این ایوان از اوایل قرن ششم هجری و کتیبه گچبری داخل آن از دوره شاه سلیمان صفوی و تزیینات کاشیکاری نمای خارجی آن از اقدامات اداره باستانشناسی اصفهان در سالهای 1336 و 1337 شمسی است و به این مناسبت کتیبه ای به خط بنایی به یادگار گذاشته شده است.
ایوان شرقی( ایوان شاگرد): نماهای خارجی این ایوان تزیینات ساده آجری دوره سلجوقی را به خوبی حفظ کرده است. کتیبه داخل ایوان از دوره شاه سلیمان صفوی و به خط محمدمحسن امامی و کاشیکاری آن حاکی از تعمیرات دوره صفوی است.
ایوان غربی(صفه استاد): ساختمان این ایوان جالب از قرن ششم هجری و سقف آن مانند ایوان جنوبی از مقرنسهای درشت ترکیب و تزیین شده، و در ابتدای قرن دوازدهم هجری و در دوره شاه سلطان حسین صفوی داخل و خارج آن با کاشیهای زیبا و خطوط بنایی تزیین شده و آرایش اولیه آجری آن از صورت ساده سلجوقی خارج شده است.

شبستانها

پلان مسجد جامع اصفهان در عین سادگی ولی پیچیده است. با توضیح اینکه در اصلی ورودی مسجد در جنوب شرقی صحن واقع شده است، صفه های کوچک سمت راست دالان ورودی که ستونهای مدور با تزیینات گچبری دارد مشتمل بر آثار دوره دیلمی از قرن چهارم هجری است. چهلستون واقع در سمت چپ دالان ورودی که ساختمان آن از سبک ابنیه سلجوقی پیروی شده از دوره آل مظفر از قرن هشتم هجری است. چهل ستونهای طرفین گنبد جنوبی خواجه نظام الملک، از دوره دوم عهد سلجوقیان( جانشینان ملکشاه) یعنی اوایل قرن ششم هجری است. چهلستونی که در منتها الیه غربی ضلع جنوبی واقع شده از دوره شاه عباس صفوی است که در سال 1019 هجری به ساختمانهای مسجد افزوده شده است. شبستان واقع در مغرب ایوان غربی از دوره حکومت محمدبن بایسنقر بن شاهرخ تیموری است که سال ساختمان آن 851 هجری و بانی آن عمادبن مظفر ورزنه بوده است. این شبستان وسیع زمستانی به طول پنجاه و عرض بیست و پنج تر و دارا ستون های قطور کوتاه و طاقهای خیمه ای شکل می باشد. این شبستان به بیت الشتا معروف است و سردر مخصوص آن در شمال ایوان استاد قرار دارد. کتیبه این سردر به خط ثلث سفید معرق بر زمینه لاجوردی و به خط سیدمحمود نقاش است. شبستانهای اطراف ایوان شمالی و چهلستونهای شمالی آن از قرن ششم هجری است که چهلستون شرقی آن دارای طاقهای متعدد با نقوش مختلف آجری است.

مسجد و محراب اولجایتو

در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی که دارای طاقهای آجری متنوع است و زیباترین محراب گچبری مسجد را دربر دارد واقع شده است. این محراب بر طبق کتیبه آن در زمان سلطان محمد اولجایتو در سال 710 هجری به دستور وزیر ایرانی او، محمد ساوی، ساخته شده ات. محراب از نظر گچبری و دارا بودن خطوط یکی از زیباترین محرابها در میان مساجد ایران است.
ساختمان وسط حیاط مرکزی از ابنیه زمان شاه عباس صفوی و سردر جنوب شرقی از نو ساخته شده است و بناهای دیگری مانند غسلخانه و آبریز در محل قدیمی خود در زمان فتحعلیشاه قاجار از نو احداث شده اند. همانطوری که ذکر شد پلان مسجد جامع اصفهان معرف شیوه های مختلف معماری و هنرهای تزیینی ده قرن تاریخ معماری ایران است. در مجموعه ساختمانهای این مسجد مکتب خاص معماری ایران از اوایل اسلام تا عصر حاضر به چشم میخورد. در این مسجد غیر از سبکهای مختلف معماری انواع خطوط کوفی، ثلث، انواع بنایی، و نستعلیق به کار رفته است. کتیبه های داخل گنبدها شامل آیات قرآنی و کتیبه های ساختمانی به نام شاهان و وزرای وقت هستند. پلان مسجد جامع اصفهان از منحصر به فردترین معماری دوره اسلامی است.
اندازه کلی این مسجد از شمال به جنوب 170 متر و از شرق به غرب 140 متر است که طول و عرض صحن داخل 55*66 متر می باشد.