یکی از مشاغل قدیمی خراسان جنوبی که رو به نابودی است

ایسنا/ این خبر پیرامون یکی از مشاغل قدیمی خراسان جنوبی که رو به نابودی است، برای شما مخاطبان گرامی نگارش شد.

لوازم آرایش حریف صابون بیرجندی نمی شود

از هر بیرجندی که بپرسی، می شناسدش؛ آن زمانها که تنوع وسایل آرایشی و بهداشتی به اندازه اکنون نبود، در بیرجند، صابونی درست می کردند که در خانه هر بیرجندی می یافتی و برای داشتن موادی که در آن به کار می رفت سفیدی و لطیفی خاصی را به پوست هایشان می داد.

همین است که وقتی مادربزرگ می دید وسایل آرایشی زیادی در قفسه اتاقم است، می گفت: « اینها حریف صابون بیرجندی نمی شوند!» و صحبت می کرد از قدیمها، از آن زمانهایی که در سبد خرید مادرش همیشه یک صابون زرد رنگ یا سفید رنگ بیرجندی بود و همان ها را دلیل سفیدی و درخشندگی پوست صورتش می دانست و سپس از من می خواست به جای این لوازم آرایشی گوناگون، صابون بخرم آن هم از نوع بیرجندی .

صابون سنتی بیرجندی از ترکیب سدر، کتیرا، روناس، چربی حیوانی مرغوب و مقداری سود سوزآور تهیه می شود و به گفته طرفداران دائمی آن مانع ریزش و سفیدی موی سر می شود. قدیمی ها در ماههای گرم سال زیر آفتاب داغ تابستان کویر با دمای 50 درجه اقدام به پخت صابون می کردند و زیرزمین خانه هایشان کارگاه پخت و پشت بام منازلشان محلی برای پهن کردن صابون بود.

ابتدا کتیرا را درون آب ریخته و به مدت چهار ساعت در آب حل کرده، سپس چوب های درشت سدر و روناس را جدا و با آب مخلوط می کنند. در ادامه روغن های حیوانی را داخل دیگ های بزرگ ریخته و شش صبح آتش دستگاه روشن می شود و مواد به مدت 8 یا 9 ساعت با گرمای 50 درجه درون دستگاه روی حرارت قرار می گیرد تا مانند شیره انگور قوام یابد. بعد از پخته شدن و قوام گرفتن، مواد به وسیله قامه دستگاه به درون تخته ها ریخته و روز بعد در ابعاد کوچک و بزرگ و با اشکال خاصی به وسیله چاقو برش داده می شود. بعد از این مرحله قالب های صابون برای خشک شدن به پشت بام منتقل می شود و بعد از شش روز که در معرض نور آفتاب قرار گرفت، کنار دیوار روی هم چیده می شود.

به توصیه مادربزرگ، برای خرید صابون که خبر تلاش برای ملی شدنش را شنیده بودم و ورد زبان مردم این شهر بود، به خیابان حکیم نزاری رفتم، یکی از خیابان های قدیم شهر که هنوز بافت قدیمی را حفظ کرده و کوچه های شیب دار و تنگش نشان از قدیمی بودنش و قدمتش از زمانهایی دارد که هنوز ماشینی در کار نبوده است.

در ابتدای این خیابان آدرس مغازه ای قدیمی را به من می دهند، پیرمردی در مغازه نشسته و مشغول درست کردن قفسه های صابون است، او محمد حسن پیشکار است، همان که اسمش در کشور با نام تنها خالق صابون بیرجندی پیچیده، همان که هیچکس پس از بیش از نیم قرن هنوز نتوانسته جایش را بگیرد و هنرش را بطور کامل بیاموزد.

وارد مغازه اش می شوم، مغازه ای کوچک و قدیمی که انگار همچون صاحبش سال های زیادی از عمرش می گذرد و حادثه های بسیاری را در این خیابان دیده، از تظاهرات در خیابان مجاورش پیش از انقلاب تا روزهای جنگ تحمیلی که رزمنده ها در آن رفت و آمد می کردند.

بیش از نیم قرن کار سخت

می گوید این کار را از خانواده همسرش فرا گرفته و اکنون همراه همسرش در کارگاه کوچکی که دارند، فعالیت اندکی دارند، چرا که سنی از آنان گذشته و این کار بسیار زمان بر و سخت است و نمی توانند مانند جوانی هایشان به آن بپردازند.

وی پیرامون یکی از مشاغل قدیمی خراسان جنوبی که رو به نابودی است، ادامه می دهد: البته اکنون پخت زیادی نداریم، چرا که این کار برای تابستان است، او از روزهایی می گوید که شب تا صبح را در کارگاه همراه همسرش می گذرانده تا صابون بعمل آید، اما اکنون جانی برایش نمانده.

خودش را بر روی صندلی قدیمی که با یک نگاه فهمیدم عمرش به 50 سال پیش برمی گردد جابجا می کند و ادامه می دهد: این کار از عهده هرکسی برنمی آید، بنابراین جوان ترها نمی توانند این هنر را ادامه دهند.

وقتی از او پرسیدم که آیا این هنر را به فرزندانش انتقال داده با حالت نگرانی که در چهره اش نمایان است، می گوید: پسر جوانم که در جبهه شهید شد برایم دست کمکی بود چراکه هم یاد داشت و هم علاقه، اما از وقتی او رفته، حتی دامادم که علاقه بسیاری به این کار دارد نیز از عهده انجام درست کار برنمی آید.

پیشکار با بیان اینکه این کار، کار بسیار سنگین و پرزحمتی است، افزود: همسرم از زیادی زحمت کار، آرتوروز و روماتیسم گرفته و برایش ادامه کار سخت است چراکه از 5 سالگی پای دستگاه صابون پزی کار کرده است.

وی می گوید: وقتی به خواستگاری همسرم رفتم و دیدم خانوادگی مشغول این کار هستند، خود نیز پس از ازدواج همراه او این کار را ادامه دادم و راضی بودم از این رزق حلال.

گرم صحبت بودیم که صدیقه خانم، همسر استاد پیشکار وارد مغازه شد، با دیدنم خوشحال شد و از اینکه صابون بیرجندی را معرفی می کنیم خوشحال تر، روی صندلی کنار شوهرش نشست و ادامه داد: این کار تمام توانم را از من گرفته است، اما دخترم تلاش بسیاری برای ملی و یا حتی جهانی شدن صابون دارد، ولی من دیگر رمق کار و ادامه این پیشه را ندارم.

وی از روزهای خوش کودکی برایم گفت؛ همان روزهایی که همراه مادر و خاله اش در خانه صابون می پختند و او با دست های کوچکش کمک دستشان بود تا اینکه پس از سالها خود استاد ماهری در این امر شد و سپس با همسرش که پیش از ازدواج با او آهنگر بوده، این کار را ادامه داد و اکنون 55 سال است که به صورت مستقل کار می کنند.

کاری از توان این زن و شوهر خارج است

وی که مرا دخترم صدا می کند، اظهار می کند: شش فرزند دارم که فرزند شهیدم از میان آنها هنر صابون پزی را یاد داشت، حدود 24 سال پیش پسرم شهید شد و از دستم رفت، او که رفت رونق کسب و کارمان نیز رفت، اما خدارا شکر راضیم.

وی افزود: آن وقت ها به واسطه اخلاق خوب پسر شهیدم و مهارتی که در کار داشت فروش بیشتری داشتیم؛ اکنون تنها قدیمی ها و بازاری های قدیم از ما می خرند و صابون ما را معرفی می کنند؛ گویی در میان انبوه مغازه های پر زرق و برق جدید گم شده ایم، اما فقط به خاطر مشتری های قدیمی این کار را ترک نمی کنیم.

هزینه هایی که از شنیدنشان کف می کنی

می گوید: سود این کار به هزینه مواد اولیه و هزینه کارگرهایش نمی ارزد، چرا که کتیرا کیلویی یک میلیون و 200 هزار تومان و سدر کیلویی 120 هزار تومان شده و در عوض ما صابون را کیلویی 55 هزار تومان می فروشیم، حال هزینه دستگاه های تولید نیز که بماند.

وی با بیان اینکه اگر هزینه ها به این شکل زیاد باشد، نمی توانم این کار را سال آینده انجام دهم، افزود: پختن صابون نیاز به کار بسیاری دارد چراکه باید حواست باشد که طبقه طبقه نشود؛ بنابراین کار هرکسی نیست.

او از روزهای پیش از انقلاب می گوید که صابون بیرجندی را در تهران برای آزمایش بردند، اما به علت اینکه جوان بود و به گفته خودش عقل امروز را نداشت کاری برای معرفی بیشترش نکرد.

صدیقه خانم ادامه می دهد: چندی پیش حتی ایرانیان ساکن کشورهای دیگر مانند آلمان و بلژیک از این صابون خرید کرده اند و اکنون خوشحالم که راه برای ملی شدن این هنر دست بیرجندی فراهم شده است.

جوان ها حوصله این کار سخت را ندارند

اکنون این زن و شوهر 80 ساله بیمه ندارند و پس از بیش از 50 سال کار، هنوز چیزی در دست برای گذران خود ندارند و این یک غم بزرگ در زندگیشان است، اما باز هم راضیند و شاکر خداوند، باوجودی که درد تمام وجودشان را گرفته، دردی به وسعت کار شبانه روزی در این سالها.

وی افزود: فرد دیگری نمی تواند این کار را درست انجام دهد چراکه از ترکیب سدر، کتیرا، روناس، چربی حیوانی مرغوب و مقداری سودسوزآور تهیه می شود و تنها افراد قدیمی این رشته از آن اطلاع دارند و زمان پختش را می دانند، می خندد و می گوید شما جوان ها حوصله به عمل آوردن صابون را ندارید.

صدیقه خانم اظهار کرد: بیشتر صابون های موجود در بازار مواد شیمیایی دارند، اما این صابون هیچ گونه مواد شیمیایی ندارد، چشم را نمی سوزاند و اثرات بدی روی بدن نمی گذارد.

تلاش برای تکمیل پرونده ملی شدن

سید احمد برآبادی، مسئول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی می گوید: براساس تحقیقات انجام شده «محمدحسن پیشکار» تنها فرد باقی مانده در خراسان جنوبی و مشغول تهیه و تولید صابون سنتی است که او هم تمایل چندانی به همکاری ندارد، البته فرد دیگری در مود هم اقدام به تهیه این صابون ها به روش سنتی می کرد اما با توجه به بیماری، قادر به ادامه کار نیست.

وی با اشاره به اینکه صابون سازی از مشاغل قدیمی خراسان جنوبی بوده، ادامه می دهد: پژوهش ها و اقدامات اولیه انجام شد و هم اکنون در حال مستندسازی هستیم و بعد از این مرحله باید فیلم تدوین، پرونده تکمیل و به شورای ثبت ارسال شود؛ در صورت تامین اعتبار این پرونده تا پایان امسال تکمیل و به مرکز ارسال می شود.

موانعی سر راه ملی شدن

امیر انوری مقدم، کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی می گوید: صابون سازی جز مشاغل سنتی بوده و دارای مزیت هایی است و به لحاظ سنتی در میراث فرهنگی ناملموس تعریف شده است.

وی با بیان اینکه چند سالی است میراث فرهنگی در کنار توجه به آثار و ابنیه تاریخی به میراث معنوی نیز توجه خاصی دارد، افزود: تاکنون میراث فرهنگی درگیر بناهای تاریخی بوده و یک دهه شده که روی بحث میراث ناملموس کار می کند که به فراموشی سپرده شده اند.

کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی از ثبت ملی صابون بیرجندی در آینده نزدیک خبر داد و گفت: مدت دو سال و نیم است که با افراد مختلف درگیر ثبت این پرونده و رفع کردن موانع پیش رو هستیم.

انوری مقدم ادامه داد: اکنون اندکی برای تنها هنرمند پیشکسوت این هنر سخت است که تغییر مسیر دهد و کار چندین و چند ساله شان را کمی بروزتر کنند و از تکنولوژی های جدید استفاده کنند.

وی افزود: اکنون در بازارها بیشتر صابون همدان مطرح است، زیرا تبلیغات این محصول به خوبی صورت گرفته و صابون بیرجندی هم برای مطرح شدن نیازمند تبلیغات بیشتر و بسته بندی بهتر است.

کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی در مورد بیمه کردن هنرمندان این عرصه، تصریح کرد: سازمان در سطح کلان برای بیمه هنرمندان فعالیت می کند و دست ما نیست چراکه به بودجه ها در سطح ملی مربوط است.

کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی بیان کرد: هنوز دولت نمی تواند این افراد را تحت پوشش بیمه قرار دهد و لازم است شرکت های دانش بنیان روی این مسئله ورود پیدا کنند تا برندسازی و بازاریابی فراتر از استان شکل گیرد.

انوری مقدم با بیان اینکه بازاریابی خوبی در مدت طولانی ساخت این صابون شکل نگرفته است، ادامه داد: برای توسعه کارگاه ها باید با علم روز پیش رویم، حتی بر روی صابون باید برش هایی صورت گیرد تا قالب ها هم اندازه شود و یا حتی نام بیرجند را روی آن حک کرد تا با نام بیرجند به فروش رسد.

وی با بیان اینکه حتی باید صابون در رنگ های مختلف تولید کرد تا مشتری پسند شود در حالی که اکنون تنها با یک رنگ تولید می شود، تصریح کرد: پس از ملی شدن، اصول نوین را باید در تولید این صابون به کار برد تا بازار پسند و جهانی شود.

این صابون با تمام ابهتش در زمان های قدیم، اکنون با کهولت تنها سازنده اش رو به نابودی و فراموش شدن است و این در حالی است که در مدت بیش از نیم قرن که این صابون در بیرجند تولید می شده، هیچ کاری برای ملی شدنش با نام بیرجند صورت نگرفته و نهایتا آوازه اش در این سال ها تنها در استانهای مجاور پیچیده و بس. حال با ملی شدنش شاید راه برای بازاریابی و ثبت برند هموار شود، قبل از اینکه خیلی دیر شود.