دارالفنون | نخستین دانشگاه تاریخ مدرن ایران

فکر و ترویج علوم و فنون اروپایی در ایران و تشکیل موسسات علمی و فرهنگی و سازمان ارتش ایران از روی الگوی ممالک پیشرفته از زمان سلطنت فتحعلی شاه و ولایت عهدی عباس میرزا که به تمدن و فرهنگ کشورهای اروپایی آشنایی داشت، آغاز شد و تاریخچه دارالفنون برمی گردد به همان زمان. وی که درگیر جنگ های یازده ساله با روسیه تزاری بود، به جای به استخدام درآوردن کارشناسان خارجی که غالبا در ایران نظریه ها و مقاصد سیاسی خاصی را دنبال می کردند، عده ای محصل به اروپا اعزام می کرد تا آن ها اصول علوم جدید را در رشته های مختلف فراگرفته و پس از اتمام تحصیلات به ایران بازگردند و شئون مختلف را طبق قواعد و روش های غربی اصلاح نمایند. با همگردی همراه باشید برای اطلاعات بیشتر از تاریخچه دارالفنون و اولین مدرسه دارالفنون در ایران....

تاریخچه دارالفنون

تاریخچه دارالفنون بر می گردد به زمانی که "عباس میرزا" به انگیزه ی همین فکر اولین دسته محصلان را به انگلستان فرستاد تا علوم مختلف را بیاموزند، وی اولین کسی است که در آسیا به اجرای این اندیشه برآمد. غیر منظم بودن و متحدالشکل نبودن ارتش ایران و عدم آشنایی کامل با تاکتیک جنگی نظام جدید اروپایی و نیز فقدان سازمان منظم امور گردشگری، کشوری و درماندگی ایرانیان عهد قاجاریه در تطبیق دادن اوضاع ایران با اوضاع و تحولات صنعتی و علمی غرب برخی از مسئولان حساس و وطن دوست ایران را بر آن داشت تا به فکر چاره جویی برآیند. وقتی امیرکبیر به صدارت رسید کاملا به نقض تشکیلات فرهنگی و موجود نبودن موسسات علمی و عدم امکانات و وسایل بسط و توسعه فرهنگ در ایران پی برده بود. چه او برای پیشرفت و ترقی توده های ایرانی به طور دائم به موانع و مشکلات فراوان برخورد می کرد و در راه اصلاحات مملکت با کارشکنی صاحب نفوذان کهنه پرست مواجه می گشت، به طوری که اصلاحاتی که در مورد نظرش بود هربار عقیم می ماند. فکر انقلاب و تحولی همه جانبه در روحیه مردم در وجود امیرکبیر رسوخ داشت و بر این باور بود که تا جوانان هموطن او از علوم اروپایی بی بهره باشند، نمی توانند از تمدن و علوم غربی بهره ای بگیرند. وی که در مسافرت به روسیه و عثمانی اوضاع و احوال دنیای جدید و اصول و فرهنگ و علوم و تعلیم و تربیت نوین ملل اروپایی را مشاهده کرده بود، ضروری دید که با جلب و جذب معلمان و استادانی از کشورهای اروپایی به ایران و به کار گماشتن آنان در یک کانون فرهنگی و علمی تحولات مورد نظر را به مرحله اجرا بگذارد. به همین جهت به فکر ایجاد "دارالفنون" برآمد و قسمتی از بخش شمال شرقی ارگ شاهی را که محل سربازخانه بود، برای این کار انتخاب کرده و دستور بنای ساختمان آن را از روی نقشه هایی که خود طراحی کرده بود، صادر نمود. نظر امیرکبیر این بود که با تاسیس مدرسه دارالفنون علوم جدید از قبیل: هندسه، فیزیک، شیمی، معدن شناسی، طب، داروسازی و مخصوصا فنون نظام، تدریس شود. او معلمان این علوم و فنون را از کشور اتریش و فرانسه استخدام کرد تا در ساختمان جدید که نام دارالفنون را داشت به کار تدریس مشغول شوند.

دارالفنون

عنوان "دارالفنون" و تاریخچه دارالفنون بر می گردد به زمانی که، نخستین بار در نامه ای که میرزا محمد علی خان، وزیر امور خارجه، در 24 محرم سال 1268، به کلانتر تهران نوشته بود. در روزنامه وقایع اتفاقیه در شماره سوم صفر 1268 می خوانیم:
چنانچه در روزنامه سابقه نوشته شده است در میان ارگ دارالخلافه تهران، عماراتی بزرگ در جای خوبی ساخته شده است، به جهت تحصیل و تعلیم هر فنی، نام آن را "دارالفنون" گذاشته اند و منظور اعلیحضرت پادشاه این است که اطفال این دولت علیه، بعضی علوم را که در این دولت متداول نیست فرا گیرند و آموخته شوند. از آن جهت عالیجاه "موسیوجان داوود" سال گذشته حسب الحکم همایونی روانه " آستریه اتریش" شده بود که چند نفر معلم که هریک در فنی ماهر باشند به جهت مدرسه مذبور بیاورد و اسامی آن ها که همراه عالیجاه مشارالیه آمده اند در روزنامه هفته گذشته نوشته شده." پیش از آن در نامه های خصوصی و رسمی امیر، نام "مدرسه" "مدرسه جدید" "مدرسه نظامیه" و "مکتب خانه پادشاهی" ذکر شده و عنوان آخری را بیشتر استعمال نموده و در متن قرارداد نامه ایران با معلمان اتریشی همین اصطلاح به کار رفته است. اسم دیگری که در وقایع اتفاقیه سال 1267 آمده "تعلیم خانه" و "معلم خانه" می باشد. سنگ بنای "دارالفنون" در اوایل 1266 در زمین واقع در شمال شرقی ارگ سلطنتی که پیش از آن سربازخانه بود نهاده شده. نقشه آن را میرزا رضای مهندس که از شاگردانی بود که در زمان عباس میرزا برای تحصیل به انگلستان رفته بود کشید و محمد تقی خان، معمار باشی دولت، آن را ساخت. شاهزاده بهرام میرزا به کار بنایی آن رسیدگی کرد. ساختمان قسمت شرقی مدرسه دارالفنون تا اواخر سال 1267 به انجام رسید و مورد استفاده قرار گرفت. بقیه آن تا اوایل سال 1269 پایان یافت.

عمارت دارلفنون

عمارت "دارلفنون" تا سال 1307، یعنی نزدیک به هشتاد سال به همان صورت قدیمی باقی ماند. در وسط یک حیات وسیع مشجر، حوض بزرگی قرار داشت که قسمتی از آب چاه به طور دائم از آن می گذشت. در چهار طرف حیات مذکور اتاق های درس بود و جلوی تمام آن ها دور تا دور با گنبدهای آجری از سمت حیاط که برستون های عریض و ضخیم آجری تکیه داشت، زینت یافته بود. عرض ایوان سرتاسری بیش از 5 متر بود و به همین سبب تمام اتاق های درس کمی تاریک بود. در گوشه شمال شرقی، تالار تئاتر احداث شده و پشت "مدرسه دارالفنون" کارخانه شمع کافوری و آزمایشگاه فیزیک، شیمی و داروسازی برپا نمودند. چایخانه ای هم ضمیمه آن گردید، به علاوه کتابخانه و سفره خانه ای نیز ساختند. درب ورودی به سمت خیابان ارگ باب همایون باز می شد. درب کنونی آن در خیابان ناصریه به سال 1292 ساخته شد. مدرسه در دست ساخت بود که امیر "جان داود خان" را برای استخدام معلم به اتریش و پروس فرستاد. وی از آوردن استادان انگلیسی، فرانسوی و به طریق اولی روسی رویگران بود. دکتر "پلاک" اتریشی اندیشه امیر را درست دریافته بود؛ وی می نویسد: "امیرنظام باوجود تجربه های تلخ و مخالفت سختی که نسبت به نفوذ بیگانگان داشت یقین می داشت که بدون جلب معلمان خارجی مقصودش حاصل نخواهد شد." وی افزود: "نظر امیر آن بود که معلمان خارجی باید از مداخله در امورسیاسی مملکت خودداری نمایند و تنها به کار تدریس بپردازند. به همین ملاحظه از استخدام معلمان روسی، انگلیسی و فرانسوی صرف نظر کرد."

استخدام معلمان خارجی برای تدریس

"جان داود" به سفارش امیر، شش معلم را به مدت شش سال اجیر کرد تا به مبلغ 4000 تومان برای مقرری آنها و برای هریک از آن ها به جهت مخارج آمدن و رفتن مبلغ 400 تومان قرار بدهد و نوشته داد و ستد کند. پس از چندی امیر سه نفر دیگر را بر آن گروه شش نفر افزود. یک داروساز که علوم طبیعی شامل فیزیک، کیمیایی فرنگی و داروسازی تعلیم بدهد و دو معدنچی که در معادن کار بکنند و این دو نفر به غیر از استاد معلم معدن که سررشته از همه فلزات داشت، بودند. به اصطلاح سر کارگر خبره می خواست. در نامه 8 رمضان سال 1267 امیر به جان داود چنین می نویسد: "مواجب نه نفری را من حیث المجموع به مبلغ 5000 تومان قرار دادم که این مبلغ آن ها را کافی است."
معلمانی که برای تدریس در مدرسه دارالفنون استخدام گردیدند از این قرار بودند:
1) کاپیتان زاتی، اتریشی، مهندس نظام و معلم ریاضیات. مترجمی او را میرزا ملکم بر عهده داشت.
2) کاپیتان گومنز، اتریشی، معلم پیاده نظام و مشاور امیر در اصطلاح نظام. وی برای مدت دو سال به ایران آمده بود، وی چندماهی پس از پایان قرار داد در اوایل سال 1269 از خدمت استفاده داد و رفت. 
3) نایب اول کزریز، اتریشی، معلم توپخانه، معلم ریاضیات و تاریخ نظامی، مترجمش میرزا زکی مازندرانی علی آبادی از تحصیل کرده های فرانسه بود. او و میرزا ملکم نخستین کسانی هستند که در تهران سیم تلگراف کشیدند.
4) نایب اول نیمرو، اتریشی، معلم سواره و مربی سپاه، مترجم او آنده نمساوی بود که سال ها در ایران می زیست. وی پیش از این به کار خیاطی مشغول بود.
5) فکتی، ایتالیایی، معلم فیزیک، شیمی و داروسازی. مترجمش میرزا رضای کاشی بود. از شاگردانش میرزا کاظم شیعی است که بعدها در مدرسه دارالفنون تدریس می کرد.
6) دکتر پلاک، اتریشی، معلم جراحی و کحالی، مترجم او محمد حسن خان قاجار بود. 
7) مطراتسو، ایتالیایی، مربی سپاه و معلم پیاده نظام و فن آرایش لشگر و مترجم او حاجی شیخ محسن (مشیرالدوله بعدی) بود. مولف دو کتاب و دو فن و نظام.
8) بوهلر، فرانسوی، فارغ التحصیل مدرسه عالی پلی تکنیک پاریس و از خدمتگزاران دانشمند و صدیق ایران، وی در سال 1269 به ایران آمده و پس از مرگ "ذاتی" تدریس ریاضیات و نقشه کشی بر عهده او واگذار گردید. مترجم او محمدحسن خان قاجار بود.
9) کارنتاری، اتریشی، معلم معدن شناسی، مترجم او نخست میرزا رضای کاشی و سپس میرزا آقای تبریزی بود.
10) دکتر شیلمر، هلندی که فرهنگ فرانسه به فارسی را نوشته است.
11) ریشارخان، فرانسوی، به دین اسلام درآمد و به نام محمد رضاخان شهرت یافت. وی چند کتاب در گرامر زبان فرانسوی نوشته شده است.
12) کاژدیلو، ایتالیایی، معلم نقاشی.

 معلمان ایرانی در مدرسه دارالفنون

1) میرزا ملکم، که در فرانسه علوم طبیعی آموخته بود، در دولت امیر به سمت مترجمانی منصوب گردید. در مدرسه دارالفنون دو درس "حساب و هندسه عام" که جمیع شاگردان می خواندند و یکی "درس خاص" که مطلب هندسه عالیه لوگاریتم است را تدریس می نمود. علم جغرافیا نیز تدریس می کرد.
2) میرزا سیدعلی، معلم طب ایرانی بود. نزد دکتر "کلوکه" و دکتر "پلاک" نیز طب فرنگی آموخته بود.
3) شیخ محمد صالح اصفهانی، معلم زبان فارسی و عربی بود و سمت پیش نمازی مدرسه را نیز به عهده داشت.
نخست در نظر بود که سی نفر شاگرد بین 14 تا 16 ساله بپذیرند، اما این عده همان اولین سال افتتاح بیش از 100 نفر رسید، مدرسه دارالفنون روز یکشنبه 5 ربیع الاول سال 1268 (سیزده روز پیش از به قتل رسیدن میرزا تقی خان) به طور رسمی گشایش یافت. ریاست آن را میرزا محمد علی خان، وزیر امور خارجه بر عهده گرفت. او یک ماه فوت کرد و عزیزخان آجودان باشی به جای او انتخاب گردید، رضاقلی خان هدایت نامنظم امور مدرسه را بر عهده داشت. "دارالفنون" در اوایل تاسیس حدود هفت شعبه بود و همچون مجموعه دانشگاهی کوچکی عمل می کرد، که در آن زبان و ادبیات فرانسه، طب، علوم طبیعی، مهندسی، ریاضی، موسیقی و فنون نظامی و عربی تدریس می شد.

تحلیل مدرسه دارالفنون

هریک از شعبه های هفتگانه لباس مخصوصی داشت. سالی دو دست لباس تابستانی و زمستانی به رایگان داده می شد. شاگردان ناهار را به خرج مدرسه می خوردند. مقرری هم داشتند. به شاگردان خوب انعامی نیز می دادند.از سال 276 مقرری شاگردان قطع شد. امتحان مدرسه سالی سه بار بود. پس از آن شاه و وزیران و شناختگان دولت به مدرسه می آمدند و و به شاگردان جایزه می دادند. دوره تحصیلی در سال های اول "دارالفنون" مشخص نیست، اما دوره های بعد شش و هفت سال بود.
طبیب مخصوصی نیز برای درمان شاگردان گمارده بودند. چایخانه مدرسه دارالفنون به نام " مطبعه دولتی" خوانده می شد و آثار استادان دارالفنون و پاره ای از کتاب های دیگر در آن جا به طبع می رسید. روی مطبعه، عکاس خانه عبدالله خان قاجار، عکاس رسمی دولت بود. بودجه دارالفنون در سال تاسیس 7750 تومان بود. در سال 1307 بودجه آن را سی هزارتومان نوشته اند. عده شاگردان دارالفنون در سال تاسیس از این قرار بود: مهندسی 12 نفر، توپخانه 26 نفر، سواره نظام 5 نفر، جراحی 20 نفر، فیزیک و شیمی و داروسازی 7 نفر و معدن شناسی 5 نفر. در سال 1307 هجری شمسی  تعداد شاگردان 387 نفر ثبت شده است و از این قرار می باشد: رشته های سه گانه نظام 75 نفر، شعبه های مختلف علم و فن 140 نفر، زبان فرانسوی 45 نفر، زبان انگلیسی 37 نفر، زبان روسی 10 نفر و نقشه کشی 80 نفر.

دارالفنون در زمان مظفرالدین شاه

در زمان مظفرالدین شاه دارالفنون بار دیگر رونق یافت. شاه در مسافرت خود به اروپا چند معلم برای تدریس طب و ریاضی به ایران دعوت نمود. در سال 1328 وزارت معارف رسمیت یافت و به تدریج نظارت بر سازمان های آموزش و توسعه آن ها را بر عهده گرفت. اندکی بعد 30 نفر برای تحصیل به اروپا فرستاده شدند. این عده هسته اصلی سازمان آموزش عالی ایران را در آینده تشکیل دادند. در سال 1298 مدرسه طب که پیش از آن جزو دارالفنون بود استقلال یافت و نیز موسسه ای به نام دارالمعلمین برای تربیت معلم تاسیس شد. از جمله شاگردان مدرسه دارالفنون که بعدها شهرتی بسزا کسب کردند می توان سرتیپ عبدالرزاق مهندس، دکتر اعلم الدوله ثقفی، میرزا رضاخان، دکتر ولی الله خان اختر و میرزا محمدخان ذکاء الملک را نام برد. از شاگردان معروف دارالفنون در هنر نقاشی محمد غفاری (کمال الملک) بود که بعدها بزرگترین و مشهورترین چهره نقاشی ایران در زمان معاصر گردید.