سلطانیه | شهری کهن که هنوز ردپای مغول بر روی آن پیداست؟!

سلطانیه شهری که ایلخانان پایه ی آن را بنیان نهادند، اما قدمتش بیش از این حرفاست و طبق سند و مدارک کشف شده به 7 هزار سال پیش می رسد. روزی که تبریز پایتخت این سلسله بود، سلطانیه شهر ییلاقی پادشاهان مغول که برای شکار و خوش گذرانی به آنجا می رفتند. اوج شکوفایی سلطانیه در زمان پادشاهی اولجایتو بود که افراد مهم و برجسته را به این شهر دعوت کرد و سلطانیه محل شاه نشین شد. اولجایتو دستور داد آرامگاهی باشکوه در همان شهر برای وی بعد از مرگش بسازند و هم اکنون آرامگاه وی سومین گنبد بزرگ و شناخته شده در جهان است. پس از تبریز سلطانیه، بزرگ ترین شهر برای مغولان بود اما شهری که پس از مرگ اولجایتو سرنوشتش تغییر کرد، افرادی که به آنجا آمده بودند، سلطانیه را ترک کرده و به دیار خود رفتند و در نهایت با حمله تیمور این شهر به نابودی کشیده شد. در دوره صفویه همچنان این شهر مورد توجه پادشاهان قرار گرفت و به عنوان شهر ییلاقی در آنجا به خوش گذرانی می پرداختند. سلطانیه علاوه بر آثار تاریخی که از مغولان به یادگار مانده، دشت سرسبزی با طبیعتی خیره کننده دارد. باعث تاسف است که امروز شهری که بلندترین گنبد خشتی جهان در آن قرار گرفته به فراموشی سپرده شده است و کمتر کسی از این همه جاودانگی خبر دارد. امیدواریم با خواندن این مقاله ترغیب شوید برای سفر به سلطانیه و گشت و گذار در بین آثار تاریخی ایلخانیان. پس با همگردی برای سفری دوست داشتنی به دیدنی های زنجان، جاذبه های گردشگری زنجان و جاهای دیدنی زنجان همراه باشید.

گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه یکی از شناخته شده ترین دیدنی های زنجان، جاذبه های گردشگری زنجان و جاهای دیدنی زنجان می باشد که هرساله گردشگران زیادی از گوشه و کنار دنیا برای تماشای ابهت این گنبد می روند. بنای گنبد سلطانیه از نظر حجم و فرم معماری دارای اهمیت بسیاری است و در تاریخ فن معماری ایران نقطه عطفی محسوب می شود. معماری گنبد در فرم کلی دارای رابطه ی بسیار گسترده ای با معماری گذشته ی ایران است. این بنا در دوران حکومت الجایتو (سلطان محمد خدابنده) در مدت حدود 9 سال از سال 704 تا 713 هجری قمری احداث شده و تنها بنایی است که از مجموعه سلطانیه باقی مانده است. درباره ی تاریخ شروع ساخت بنای گنبد سلطانیه نظرهای گوناگونی وجود دارد؛ برخی از محققین شروع احداث آن را سال 703 هجری قمری و برخی سال 702 و یا 705 هجری قمری دانسته اند. ولی 704 هجری قمری به ساخت آن نزدیک تر است زیرا اکثر تاریخ نویسان عهد الجایتو این سنه را شروع ساخت گنبد ذکر کرده اند. الگوی ساخت بنای سلطانیه مقبره سلطان سنجر در مرو است که اولجایتو در زمان ولیعهدی (وقتی حاکم مرو بود) بارها آنجا را دیده بود. گنبد سلطانیه با قطر دهانه ای در حدود 5/25 متر و ارتفاع 5/48 متر بنایی است 8 ضلعی که طول هر ضلع آن 17 متر است. در داخل این بنا 8 ضلعی در طبقه همکف به صورت 8 ایوان (چهار بزرگ و چهار کوچک) مشخص است. دو ایوان از چهار ایوان بزرگ با درگاه وسیع و بلند با بیرون ارتباط دارند و ایوان های کوچک به بناهای پیوسته گنبد متصل می شده اند.

تزئینات گنبد

تزئینات گنبد سلطانیه به دو دوره تقسیم می شود که دوره اول شامل تزئینات اصلی گنبد و دوره ی دوم شامل گچبری و نقاشی روی تزئینات لایه اول است، هر دوره تزئینات متعلق به زمان ایلخانیان و همزمان با اولجایتو و ابوسعید فرزند وی صورت گرفته است. اکثر محققین هنرهای کاربردی، آجرکاری، کاشیکاری، تلفیق آجر و کاشی و برخی کتیبه ها همچون کتیبه های معلقی در خارج و داخل بنا و همچنین بخشی از گچبری های نمای بیرون از جمله ایوان های طبقه ی دوم را به دوره اول تزئینات گنبد نسبت داده و پاره ای از هنرهای گچبری و همچنین نقاشی، نگارش خطوط و کتیبه های بسیار زیبای داخل گنبد و تربت خانه را به تزئینات دوره ی دوم نسبت داده اند.

تپه نور

یکی از مهم ترین آثار سلطانیه تپه ی بزرگی است که در 1500 متری جنوب شرقی گنبد سلطانیه واقع شده است. قدمت سکونت در تپه نور با کشف سفال نخودی منقوش (هندسی) به 7000 سال پیش می رسد. در حفاری های انجام شده به آثار ساختمانی که از سنگ های تراش سبزرنگ ساخته شده بود برخورد شد که نشان می داد در آن مکان یک بنای دوازده ضلعی بوده است. احتمالا این بنا بقایای برج 16 گانه که اولجایتو دستور ساخت آن را داده بود، باشد و یا به عقیده ی برخی کاخی بوده که در زمان فتحعلیشاه ساخته شد.

مقبره ملاحسن کاشی

مقبره ملاحسن کاشی در جنوب غرب گنبد سلطانیه و در 2 کیلومتری آن قرار دارد که احتمالا در دوران سلطنت سلطان محمد خدابنده یا به طورکلی در دوران مغول جزو پایتخت، یعنی سلطانیه بوده است. این بنا به شکل کثیرالاضلاع (هشت ضلعی) است که چهارضلع بزرگ آن به طول 30/8 متر و چهارضلع کوچک به طول 75/5 متر است. این بنا دارای گنبدی شلجمی سه پوش است که در معماری قدیم ایران سابقه نداشته است. تزئینات گنبد شامل معلقی های پرکار در گنبد و کاشیکاری های فیروزه ای بسیار ارزنده است. هم اکنون مقبره ملاحسن کاشی یکی از زیباترین دیدنی های زنجان، از منحصر به فردترین جاهای دیدنی زنجان و جاذبه های گردشگری زنجان می باشد.

خانقاه چلپی اوغلو

چلپی اوغلو که یکی از وزرای مغولی شاه بود، محله ای در نزدیکی آرامگاه سلطان محمد خدابنده را برای مقبره ی خود در نظر گرفت و بنایی در آنجا برای خود برپا کرد. مقبره ی مزبور که در قرن هشتم هجری ساخته شده است؛ شامل بنای هشت ضلعی با گنبد یک پوش می باشد که هیچ رابطه ای با خانقاه که در چندمتری آن است، ندارد. جدا بودن خانقاه از مقبره نشان دهنده ی این است که این دو بنا هم زمان باهم ساخته نشده اند.

معبد داش کسن

معبد داش کسن یکی از محبوب ترین دیدنی های زنجان، جاذبه های گردشگری زنجان و جاهای دیدنی زنجان می باشد. آرامگاه داش کسن (سنگ بر) در 10 کیلومتری سمت جنوب شرقی سلطانیه و در نزدیکی روستای ویر قرار دارد. به استناد مطالعات به عمل آمده این محوطه تاریخی را متعلق به دوره ایلخانی می دانند. سنگ های سبزرنگ به کار رفته در شهر سلطانیه همانند دیوار و حصار به طور دقیق و یقین از محل آرامگاه داش کسن بریده شده اند. در داخل این محوطه و در سمت جنوبی آن با برداشتن سنگ های محل و در دل کوه سه غار نسبتا عمیق کنده شده که در حد فاصل آن ها حجاری های زیبایی دیده می شود از جمله نقش دو اژدها در طرفین ایوان (قرینه هم) و در مقابل یکدیگر حجاری و حکاکی شده و در طرفین آن محراب های زیبایی منقوش به نقش و طرح های اسلیمی گل و بوته و مقرنس های سنگی حجاری شده اند.