چگونگی دزدیده شدن طرح شاهکارهای معماری اروپا از دنیای اسلام

ایرنا/ این خبر پیرامون چگونگی دزدیده شدن طرح شاهکارهای معماری اروپا از دنیای اسلام نگارش شده است.

داستان چیست؟

سال گذشته وقتی کلیسای نوتردام پاریس در آتش سوخت، هزاران نفر در غم از دست دادن این نماد بزرگ تمدن غرب ماتم گرفتند. نماد اصلی هویت فرهنگی فرانسه و قلب تپنده این کشور دود می شد و به هوا می رفت. اما دایانا دارک (Diana Darke)، دانش آموخته فلسفه آلمانی و عربی، کارشناس موضوعات خاورمیانه، نویسنده و مقاله نویس در روزنامه های گاردین، فایننشال تایمز و ساندی تایمز نظر دیگری داشت. وی می دانست معماری عمارت گوتیک باشکوه برخلاف تصور عموم، نه در رویدادهای تاریخ مسیحیت اروپایی، بلکه در صحراهای کوهستانی سوریه و بطور مشخص در روستایی واقع در غرب استان حلب ریشه دارد.

دارک صبح شانزدهم آوریل، فردای روز آتش سوزی در توییتی پیرامون چگونگی دزدیده شدن طرح شاهکارهای معماری اروپا از دنیای اسلام نوشت: طرح معماری نوتردام مثل دیگر کلیساهای جامع گوتیک در اروپا مستقیما از کلیسای قرن پنجمی قلب لوزه سوریه می آید. جنگجویان جنگهای صلیبی مفهوم برج دوقلو و پنجره رز را در قرن دوازدهم میلادی به اروپا آوردند.

به گفته این نویسنده 64 ساله انگلیسی، تنها برج های دوقلو و پنجره های رز نیستند که در خاورمیانه ریشه دارند، بلکه این امر در مورد طاقهای ضربی، قوس های شاه عباسی و حتی شیشه های رنگی نیز صدق می کند. غرب، معماری گوتیک به نوعی که امروز می شناسد را بیش از غارت گوت ها به میراث دنیای اعراب و اسلام مدیون است.

دارک افزود: از واکنش ها شگفت زده شدم. فکر می کردم افراد بیشتری در این باره بدانند اما ظاهرا ناآگاهی عظیمی درباره تاریخ تملک فرهنگی وجود دارد. با توجه به اسلام هراسی فزاینده احساس کردم زمان آن فرا رسیده تا کسی درباره این روایت شفاف سازی کند.

الگوبرداری غرب از معماری اسلامی

دارک این کار را با انتشار کتابی پژوهشی به نام سرقت از مسلمانان (Stealing from the Saracens) انجام داد. این کتاب حقایقی را در مورد قرنها کپی برداری آشکار کرده و ریشه معماری برخی از بناهای مهم اروپا از کاخ وست مینیستر تا کلیسای جامع شارتر و کلیسای جامع سنت مارک ونیز را به نمونه های پیش از خود در خاورمیانه جست وجو می کند. در اینجا بیشتر داستان قدرت سیاسی، ثروت و مد و استایل روز مطرح است تا عقیده مذهبی. دست جنگجویان غارتگر، اسقف های آگاه به مدلهای رایج عصر خود و بازرگانان جهانگردی در کار بود که استایل و روشهای جدید را کشف کرده و با خود به خانه می آوردند.

دارک می گوید: ما اکنون دیدگاه مشخصی در مورد شرق و غرب داریم؛ اما در گذشته اینطور نبود. تبادلات فرهنگی عظیمی در جریان بود که بیشتر هم از شرق به غرب می آمد. کمتر پیش می آمد از غرب چیزی به شرق برود.

با توجه به رواج قوس های شاه عباسی با پوشش سنگ و طاقهای ضربی در کلیساهای جامع اروپا، تصور مسیحی بودن ریشه این طرحها کار ساده ای است. اما قوسهای شاه عباسی اولین بار در یک عبادتگاه اسلامی قرن هفتمی در بیت المقدس استفاده شدند و استفاده از طاقهای ضربی نیز از یک مسجد قرن دهمی در اندلس اسپانیا آغاز شد.

تماشای تلاقی چند طاق در یک شاهکار مرکب از هندسه کاربردی و ساختار تزئینی هنوز هم بازدیدکنندگان مسجد قرطبه را به بهت وا می دارد؛ ساختاری که با گذشت هزاران سال از زمان ساخت هنوز به مرمت نیاز پیدا نکرده است. در این بنا، طاقی مقصوره که جایگاه ویژه خلیفه حاکم بود به نوعی طراحی شده بود تا نوری مقدس روی او بیفتد. با این حال در بروشور رسمی این بنای تاریخی اطلاعات چندانی درباره ریشه اسلامی آن ذکر نشده است. شاید دلیلش این باشد که بنا از سال 1236 به یک کلیسای کاتولیک تبدیل شد.

استفاده از قوسهای شاه عباسی نیز راهکاری عملی برای مشکل سنگ کارانی بود که روی قبه الصخره اورشلیم کار می کردند. قبه الصخره که یکی از مقدس ترین مراکز مذهبی در جهان اسلام است، در سال 691 بدست نخستین امپراطور دنیای اسلام ساخته شد. چالش این بود که چطور طاقهای گرد خارجی همراه با طاق های کوچکتر داخلی ساخته شده و همزمان جایگاه سقف افقی بین آنها حفظ شود. برای تراز کردن دهانه ها، سنگ کاران مجبور شدن قوسهای مجموعه طاق های داخلی را تنگ تر کنند و به این ترتیب قوس شاه عباسی بوجود آمد. این نوع قوس با توجه به مفهوم عرفانی آن از رایج ترین قوسهایی است که در بناهای تاریخی ایران مخصوصا بناهای دوره صفویه استفاده می شوند. این نوع قوس که به نام قوس شاخ بزی نیز شناخته می شود، معمولا بوسیله دو شعاع و دو مرکز رسم می شود و برحسب خیز قوس دارای شعاع و مرکز متفاوت خواهد داشت.

دارک می گوید: هربار از اینکه می بینم چقدر از چیزهایی که فکر می کنیم مسیحی و اروپایی هستند به دلیل ناآگاهی از فرم های اسلامی ایجاد شده اند، غافلگیر می شوم. تاثیرپذیری عظیم معماری اروپا از طراحی قبه الصخره در آن ریشه داشت که سربازان قرون وسطایی جنگهای صلیبی به اشتباه فکر کرده بودند این بنا معبد سلیمان است.

آنها از طرح طاق دار و مدور این عبادتگاه که مثلا قرار بود مسیحی باشد به عنوان مدلی برای ساخت کلیساهای تمپلار چون کلیسای تمپل لندن استفاده و حتی کتیبه های تزئینی عربی آن را نیز کپی کاری کردند؛ کتیبه هایی که آشکارا مسیحیان را به خاطر باور به تثلیث خدا، عیسی و روح القدس به جای باور به یگانگی خداوند نکوهش می کند. بعدها از الگوی خط کوفی این کتیبه ها در سنگ کاری کلیساهای جامع فرانسه نیز استفاده شد بدون اینکه کسی معنی واقعی آنها را بداند.

با انتشار نخستین نقشه چاپی از بیت المقدس در سال 1486 در آلمان، دامنه سردرگمی ها وسیع تر شد. این نقشه نه تنها قبه الصخره را به اشتباه معبد سلیمان نامیده بود؛ بلکه این بنا را با یک گنبد پیازی تصویر کرده بود، یک فانتزی خالص شرقی زاییده ذهن یک هنرمند آلمانی به نام ارهارد روویچ (Erhard Reeuwich). کتابی که این نقشه در آن چاپ شده بود، پرفروش شد. این کتاب به چاپ سیزدهم رسید، به چند زبان ترجمه شد و بر گسترش ساخت کلیساهایی با گنبد پیازی در اروپای قرن شانزدهم تاثیر گذاشت.

انتقال الگوهای تکرار شونده اسلامی به غرب اما همیشه به همین سادگی نبود. قوسهای شاه عباسی در این راه مسیر پرپیچ و خم تری را طی کردند. دارک در کتاب خود نشان می دهد این قوسها چگونه ابتدا در مصر رواج یافتند، در دوره خلافت عباسیان نوک تیزتر شدند و در ادامه نظر بازرگانان بندر آمالفی ایتالیا را جلب کردند. این بازرگانان اکتشافات جدید خود را در ساخت کلیسای جامع قرن دهمی آمالفی به کار بردند. معماری متفاوت این بنا توجه پاپ ویکتور سوم را در سفری که در سال 1095 میلادی به آمالفی داشت، جلب کرد و تصمیم گرفت از طراحی پنجره های نوک نیز آن در ساخت صومعه خود استفاده کند.

از این نوع پنجره ها بعدها در ساخت کلیسا صومعه بندیکت در کلونی فرانسه نیز استفاده شد که در زمان خود بزرگترین کلیسای جهان بود. سپس، مشاور لویی ششم و هفتم از نورگیر بودن این پنجره ها خوشش آمد و بلافاصله دستور داد از همین طراحی در ساخت کلیسای سنت دنی استفاده شود. کار ساخت این کلیسا در سال 1144 تکمیل شد و معمار این بنا در مرحله بعد سراغ ساخت کلیسای نوتردام رفت.

دارک می گوید: همه از روی هم تقلید کردند. این بناها قدرتمندترین کلیساهای اروپا بودند بنابراین طراحیشان مد شد. درست مثل هر مدی که در جامعه راه می افتد؛ وقتی افراد قدرتمند از چیزی استفاده کنند، همه خواهانش می شوند.

فهرست به همین ترتیب ادامه دارد. بعد از طاقها نوبت به مناره های مربعی می رسد که در بناهایی چون مسجد بزرگ دمشق یافت می شود. این نوع مناره الهام بخش طراحی برخی از بزرگترین برج های ایتالیا از جمله ساختمان شهرداری فلورانس و ناقوس کلیسای سن مارک در ونیز شد که مقدمه ای برای ساخت برج ناقوس برای کلیساها بود.

دارک با استناد به تحقیقات دبورا هوارد پژوهشگر تاریخ معماری در کتاب خود نشان می دهد ونیز بیشتر از آنکه اروپایی باشد عربی است. معابر باریک، خانه های حیاط دار با تراس، تزئینات اسلامی قصر دوک که از روی مدل مسجد الاقصی ساخته شده و همچنین گنبد پیازی کلیسای سنت مارک این شهر بر این فرضیه صحه می گذارد.

کتاب روشنگرایانه سرقت از مسلمانان در دوره ای منتشر می شود که گروه های ملی گرا و دست راستی از معماری غرب به عنوان ابزاری برای تقویت دیدگاه کمال گرایانه خود از هویت خالص اروپایی استفاده می کنند. از یک سو بیشمار حساب کاربری در شبکه های اجتماعی به راه افتاده که در پوشش گرامیداشت میراث تاریخی پیامهای برتری سفیدپوستان را ترویج می کنند و از دیگر سو نیز احکام دولتها در حوزه سنت و زیبایی نیز فحوای مشابهی دارد. کتاب دارک پتکی شیوا و روان بر این جهل و تبلیغات آن است و نشان می دهد که چگونه این بناهای تاریخی که به ایده آل گروه های راست گرا تبدیل شده اند در همان فرهنگی ریشه دارند که این گروه ها نسبت به آن سوءظن دارند.