جا خوش کردن تاریخ در دل فلات مرکزی ایران

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، جا خوش کردن تاریخ در دل فلات مرکزی ایران به چشم می خورد.

قضیه چیست؟

بالاخره بعد از 33 سال، یک تیم مطالعه باستان شناس جوان با مجوزی که تازه قرار بر آشنایی و شناسایی محوطه را داشت، از راه رسیدند تا بررسی سیستماتیک محوطه های باستانی روستای صدرآباد زرندیه را انجام دهند. کار موفق پیش رفت و تاکنون 21 محوطه باستانی کشف شده اند. حالا مطالعات آن باستان شناسان قدیمی ترین استقرار باستانی این سایت را از دوره نوسنگی باسفال و جدیدترین اش را به دوره صفویه مربوط می دانند، اما برای حفاظت از همین محوطه، به توجه های بیشتری نیاز دارد.

منطقه خان آباد از دوره صفویه و تپه گزنک در این منطقه از استان مرکزی روزها شاهد رفت وآمد جوانان محلی و چوپانان و گوسفندانشان است و در این میان باستان شناسان تلاش می کنند مطالعاتشان را در این منطقه تکمیل کنند؛ اما این شرایط می تواند زنگ خطری برای وقوع هر اتفاقی در این منطقه تاریخی تا قبل از پایان بررسی های تکمیلی باستان شناسان باشد.

آسیب هایی که تاریخ خان آباد را مخدوش کرد

مجتبی باقرشاهی، دانش آموخته دکترای رشته باستان شناسی، گرایش پیش از تاریخ و سرپرست تیم بررسی سیستماتیک محوطه های باستانی روستای صدرآباد زرندیه که به واسطه رفت وآمدش به این روستا از گذشته، با این محوطه نیز آشنایی هایی داشته، می گوید: در آن زمان، سفالهایی آلویی را می دیدم که پراکنش سفال ها و فراوانی آن ها نظر من را جلب می کرد، از سوی دیگر به علت شخم زدن زمینها توسط کشاورزان، آسیبهای طبیعی وارد شده به این منطقه از نظرها پنهان شده اند، هر چند شواهد زمین ریختی معلوم می کنند که این محوطه قبلا تپه بوده و به صورت محوطه استقراری استفاده شد.

وی به اعتماد ایزدی، مدیر کل سابق میراث فرهنگی استان مرکزی و پژوهشکده باستان شناسی اشاره می کند که بررسی فلات مرکزی ایران را به یک تیم جوان باستان شناس سپرده اند و می گوید: این پروژه وسیع ترین پروژه کار میدانی باستان شناسی در مرکز فلات ایران است که کار بررسی در آن، نخست توسط نقشه برداری با پهباد و شبکه بندی زمین آغاز شد و در ادامه سفالهای هر منطقه به صورت پیمایشی بررسی شدند.

او پیرامون جا خوش کردن تاریخ در دل فلات مرکزی ایران ادامه می دهد: هر چند این محوطه به بررسی های بیشتری نیاز دارد، اما با توجه به شواهد پارینه سنگی یا فرا پارینه سنگی و براساس بررسی های انجام شده، به نظر می رسد قدیمی ترین استقرار متعلق به سفال نوسنگی با سفال و جدیدترین استقرار نیز متعلق به دوره صفویه باشد.

وی انجام استقرارها به صورت افقی در این محوطه را به جای استقرارهای عمودی، از نکات مهم این محوطه می داند و با بیان اینکه از شمال به سمت جنوب روستا، محوطه ها قدیمی تر می شوند، می افزاید: در شمال روستا قلعه ای ساسانی قرار دارد که سفال های دوره ساسانی در آنجا پراکنش زیادتری دارند، پس از آن به سفالهای عصر آهن می رسیم و نکته مهمتر اینکه شواهد سفالی از دوره مفرغ در این منطقه زیاد به چشم می خورد.

سفال هایی که نظر مجیدزاده یا فاضلی را ثابت می کنند

باقرشاهی پیرامون جا خوش کردن تاریخ در دل فلات مرکزی ایران بیان می کند: «آیا مردمان تولید کننده سفال آلویی که به اشتباه در بین باستان شناسان به نام فرهنگ سفال آلویی معروف است کوچ رو بوده اند، اما در این منطقه شواهد یکجا نشینی پیداکرده ایم و برای قوی تر کردن این فرضیه نیاز به گمانه زنی، کاوش و بررسی های دیگر است.»

وی سپس ادامه می دهد: بر اساس بررسی های انجام شده، حدود 21 محوطه جدید که از نظرها پنهان بودند، با استفاده از نرم افزارهای روز دنیا در این محوطه شناسایی شدند، از محوطه های عصر آهن گرفته تا محوطه های ساسانی؛ هر چند به علت آسیب وارد شده در زمان حضور کشاورزان در این منطقه و شخم زدن زمین ها وضعیت تپه قدری به هم خورده است.

این دانش آموخته دکترای باستان شناسی با گرایش پیش از تاریخ؛ تپه «گزنک» - قرار گرفته در این محوطه را یکی از استقرارهای خوب و مطمئن و به جای دوره مفرغ در فلات مرکزی ایران می داند، اما شهرت تپه را بیشتر بدلیل «پراکنش سفال های آلویی» بیان می کند.

او با اشاره به اظهارنظرهای مطرح شده بین یوسف مجیدزاده، باستان شناس پیشکسوت در محوطه های جیرفت و تپه ازبکی و حسن فاضلی نشلی، مدرس دانشگاه تهران از دهه های گذشته درباره منشا سفالهای آلویی، اضافه می کند: آنها به اتفاق نظر رسیدند که منشا سفالهای آلویی یا فرهنگی که پشت سفالهای آلویی نهفته است یک فرهنگ کوچ نشینی بود.

وی به همین دلیل یکی از نکات مهم این سایت باستانی را کشف شواهدی مانند جوش کوره وسرباره سفال می داند و ادامه می دهد: مردمانی که سفالهای آلویی را تولید می کردند یکجانشین بودند و با توجه به شواهد زمین ریختی منطقه، با یک روستا مواجهیم که وسعت آن نیز مشخص نیست و نیاز به گمانه زنی دارد.

بررسی های سطحی باستان شناسان را به پیکرک و فنجان ها رساند

این باستان شناس با اشاره به سطحی بودن بررسی ها تاکنون، با این وجود از کشفِ یافته های ویژه و حائز اهمیتی مانند پیکرک های حیوانی بز، عقاب و اسب و فنجان های کوچک دوره نوسنگی به قطر پنج سانتیمتر از این منطقه خبر می دهد و می گوید: در بین یافته ها، تکه سنگ اکسیدین که به ظرف تبدیل شده، بدست آوردیم در حالیکه در گذشته بدلیل تیز و شیشه ای بودن سنگ، از آن ابزار سنگی ساخته می شد. اما آن محوطه آنقدر غنی و پربار بوده که با یک تکه بزرگ چنین سنگی ظرف ساخته اند که این یافته ها نشان می دهد اقتصاد مردم بر پایه یکجا نشنیی بوده است، البته درباره شواهد از دامداری مردم منطقه را باید براساس نتایج بدست آمده بعد از کاوشهای بعدی صحبت کرد.

او مهمترین تپه شناسایی شده در این منطقه را «تپه گزنک» معرفی می کند که قدیمی ترین استقرار آن به دوره نوسنگی با سفال برمی گردد و ادامه می دهد: چیزی که از روی نمونه های سفالی مشخص است، سفالهای آلویی است که در مرکز فلات ایران به «سیلک II» یا دوره انتقال نوسنگی به دوره کلکولتیک یا مس و سنگی مشهور است.

وی به وجود سفال های چشمه علی در کنار سفالهای آلویی در این محوطه اشاره می کند و آنها را تقریبا همدوره می داند و می افزاید: در این شرایط بهتر است از نظر دکتر فاضلی تبعیت کنیم و به سفالهای آلویی «گودین 7» و به سفالهای چشمه علی سیلک II بگوییم.

باستان شناسان دوره های مختلف می توانند این محوطه را بررسی کنند

سرپرست تیم بررسی سیستماتیک محوطه های باستانی روستای صدرآباد زرندیه، نیاز به بررسی و کاوش های باستان شناسی در محوطه های کشف شده را دست کم درباره فرهنگ مردمان سازنده سفال آلویی را بسیار مهم می داند و می گوید: این محوطه به کاوش، گمانه زنی و بررسی بیشتری نیاز دارد تا با باز کردن ترانشه، خاک مطالعه و حدسیات و استقامت فرضیه مطرح شده درباره استقرارها بررسی شود.

به اعتقاد او؛ باستان شناسان دوره های مختلف از عصر آهن گرفته تا دوره های ساسانی، صدر اسلام و نوسنگی می توانند در این محوطه مطالعه داشته باشند.

پتانسیل گردشگری در دل روستای صدرآباد

باقرشاهی این منطقه را یکی از مناطق بکری می داند که حتی پتانسیل تبدیل شدن به قطب گردشگری را دارد.

او می گوید: چون این محوطه بکر است و تا کنون روی آن کاری انجام نشده؛ فقط یک پایان نامه کارشناسی ارشد از این محوطه و تپه "گزنک" توسط دانشجویی نوشته شد. به همین دلیل در صحبتی که با مدیر کل سابق استان مرکزی داشتم به او گفتم این روستا پتانسیل بالایی برای قطب گردشگری شدن استان و حتی ایران را دارد.

وی موقعیت منطقه را اینطور توصیف می کند: از ورودی روستا که وارد می شویم، آثار تاریخی به چشم می خورد تا زمانیکه از آن خارج می شویم. یک محله متروکه در میانه روستا به نام «خان آباد» از دوره صفویه وجود دارد که در صورت مرمت و بازسازی، محوطه ای بسیار شاخص برای جذب گردشگران خارجی و داخلی می شود.

به مردم روستا گفتیم که ما دنبال گنج نیستیم

باقرشاهی اما درباره حفاری های غیرمجاز انجام شده در سطح محوطه های تاریخی کشف شده، می گوید: هر چند حفاری غیرقانونی فقط در این محوطه ها نیست و آن در همه محوطه و روستاها برای کسانی که سودای یک شبه به عرش رسیدن و یک شبه پولدار شدن دارند رخ می دهد. به همین دلیل نیز افراد را وادار به کندن غیرقانونی و کار کردن در شیفت شب می کند. در این شرایط مردمان این روستاها از دیگر مردم و روستاهای آن تفکیک نمی شوند، آنها درآمدی ندارند و معیشت اکثرشان از زراعت است و حتی برخی جوانان روستا بیکارند.

او با اشاره به صحبت هایی که در مسجد جامع روستا با مردم داشته، می گوید: در صحبت هایمان پروژه خود را به آنها توضیح دادیم و گفتیم که ما دنبال گنج نیستیم و قصدمان شناسایی و معرفی تاریخ این منطقه است، آن ها نیز با ما همکاری کردند و حتی بعد از آن روز، چند نفر به ما گفتند که حفاری هایی انجام داده اند و دیگر این کار را نمی کنند. حتی چند نفر نیز نمونه ظرف سنگی متعلق به عصر آهن را نشانمان دادند که بعد از تصویربرداری به آنها برگرداندیم.

به اعتقاد وی؛ اگر هر باستان شناسی در محوطه های باستانی که فعالیت می کند، نخست مردم روستا را از اقدام تیم کاوش خود آگاه کند، تا حدود زیادی جلوی حفاری های غیرقانونی گرفته می شود. که آگاه کردن مردم با این اتفاق یکی از ضروریات کار میدانی باستان شناسی است.

محله خان اباد با بازارچه داد و ستد و خانه های اربابی، کمکی برای رونق جاده ابریشم

سرپرست تیم بررسی سیستماتیک محوطه های باستانی روستای صدرآباد زرندیه اما درباره محله متروکه باقی مانده در ابتدای این محوطه تاریخی نیز توضیح می دهد: این بخش یک محله متروکه است که روستایی ها حداقل از 100 سال قبل نام آن را «خان آباد» گذاشته اند، چون اکثر مردمی که در روستا زندگی می کرده اند در رفاه بوده و اشیایی که پیدا می کرده اند، غنی بود.

او با بیان اینکه قدمت این محله دست کم به دوره صفویه برمی گردد، به باقی مانده های یک بازارچه در این محله اشاره می کند و می افزاید: بدلیل منطقه سوق الجیشی این مکان که در کنار شاهراه بزرگ خراسان یا همان جاده ابریشم یا جاده عتبات در دوره صفوی معروف بوده به عنوان یک محل داد و ستد به عنوان یک دهکده ساخته می شود، هر چند وسعت و معیارهای دهکده را ندارد.

باقرشاهی با اشاره به تعلق سفالهای بدست آمده در این منطقه به دوره اسلامی ادامه می دهد: از سوی دیگر سفالهایی که بافت ثانویه دارند، متعلق به سفال های عصر آهن و ساسانی هستند که از طریق سیلابها شسته شده و به اینجا آورده می شوند.

او همچنین به وجود یک خانه شاخص صفوی و اربابی در این محله اشاره و اضافه می کند: خانه های اقماری اطراف آن، به همراه این بازارچه اطلاعات زیادی به باستان شناس می دهند. در صورت آغاز مرمت سازه خشتی این محله، می توان آن را به منطقه ای متفاوت و گردشگری تبدیل کرد.

نیاز به حفاظت از محله خان آباد برای جلوگیری بیشتر از آسیب های انسانی

این باستان شناس اما درباره شواهد حضور انسانهای معاصر در این منطقه نیز می گوید: تا 50 سال قبل مردم در این منطقه نیز سکونت داشته اند، اما به علت خشک شدن منابع آبی منطقه، آنها مجبور به ترک این محله شدند و اکنون این منطقه تاریخی به روستای صدرآباد چسبیده است. لوله کشی ها در آن زمان، به این بافت تاریخی آسیب رسانده و در این شرایط اگر مسئولان توجهی نکرده و اطراف محوطه را حصار نکشند، آسیب های جبران ناپذیر بیشتری به آن وارد می شود.

او به برآوردها و جدول آماری که در الگوی استقراری وجود دارد، اشاره می کند و ادامه می دهد: ما حدس می زنیم که محوطه های شاخص عصر آهن در این منطقه زیر بافت روستا دفن شده است.

وی به انجام نشدن هیچ نوع بررسی و مطالعه ای روی این روستای تازه تاسیس اشاره می کند و می گوید: جایی که اکنون مردم در ان ساکن هستند یعنی روستای صدرآباد، در طول تاریخ چرخیده و مردم روستا برای کندن پی خانه های خود، به بافت تاریخی بدون آنکه بدانند آسیب هایی وارد کرده اند. فقط یکی از بهترین نکات در این محوطه، آسفالت نشدن بخش زیادی از روستاست که امکان ایجاد گمانه زنی را برای باستان شناسان فراهم می کند.