کشف هایی که تاریخ ایران را جا به جا کرد

ایسنا/ این خبر پیرامون کشف هایی که تاریخ ایران را جا به جا کرد، برای شما مخاطبان گرامی نوشته شده است.

رونمایی از دندان شیری 175 هزار ساله کودک نئاندرتال

دندان شیری کودک نئاندرتال، که قدمت آن به 175 هزار سال رسیده و شاهدی از قدمت سکونت در فلات ایران است، یکی از مهمترین یافته های باستان شناسان ایران در سال 1401 بود که برای نخستین بار در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است.

باستان شناسان این دندان را در غار قلعه کرد آوج در استان قزوین یافته اند. قلعه کرد در کنار روستایی به همین نام در استان قزوین است که راه دسترسی به آن آسان نیست. غار در ارتفاع 2137 متری از سطح دریا قرار دارد. باستان شناسان ایرانی و فرانسوی در سه فصل غار قلعه کرد آوج را کاوش کردند و بقایای اسکلتی انسانی، استخوان های جانوری و دست افزارهای سنگی را یافتند.

گزارش باستان شناسان این غار نشان می دهد که بیشترین بخش بقایای جانوری بزرگ جثه غار قلعه کرد را پستانداران بزرگی همچون انواع گونه های اسب سانان (Equids)، گاوسانان (Cervus elaphus) و بز و گوسفند وحشی (Capra cf aegagrus) به خود اختصاص داده است. حامد وحدتی نسب که سرپرست هیأت باستان شناسی غار قلعه کرد آوج است، می گوید: در میان این یافته ها، فراوانی گونه های مختلف «اسب وحشی» نکته ای درخور توجه است. همچنین حضور نوعی اسب منقرض شده دوران پلیئستوسن به نام هیدرونتین (Equus hydruntinus) از زمره نکات شاخص در مطالعه بقایای جانوری است.

توجه باستان شناسان، افزون بر بقایای پستاندارن بزرگ جثه به حضور جانورانی همچون نوعی کرگدن دو شاخ منقرض شده (Stephanorhinus hemitoechus) که تا پایان پلیئستوسن در اوراسیا زندگی می کرده و همچنین خرس قهوه ای (Ursus arctos) جلب شده است.

باستان شناسان در این غار در مجموع 20 دندان انسانی هم بدست آورده اند که به گفته وحدتی نسب، دندان شیری یک کودک انسان نئاندرتال به قدمت 175 هزار سال از مهمترین یافته های غار قلعه کرد آوج بوده است.

وحدتی نسب کشف این دندان کودک نئاندرتال را قدیمی ترین شواهد جسمانی از نوعی انسان در فلات ایران میداند و پیرامون کشف هایی که تاریخ ایران را جا به جا کرد، می گوید: آخرین سال یابی های انجام شده به روش های آزمایشگاهی گویای این است که قدمت لایه های فرهنگی غار قلعه کرد نزدیک به نیم میلیون سال است که آن را مبدل به قدیمی ترین سکونتگاه انسان در فلات ایران کرده است.

کشفی به قدمت 45 هزار سال در یک غار

اما، باستان شناسان در گمانه زنی های غار شوپری در استان مازندران، دست افزارهای پارینه سنگی میانی را کشف کرده اند که قدمت آنها دست کم به 45 هزار سال می رسد.

غار شوپری در دره مهربانرود در استان مازندران واقع شده است. دهانه غار نسبتاً کوچک و کمتر از 2 متر طول و حدود 1 متر ارتفاع دارد. گمانه لایه نگاری باستان شناسان در این غار در بخش انتهایی تالار اول ایجاد شده است. در لایه نگاری این غار، بدون رسیدن به سنگ بستر، 5 لایه شناسایی شده است که بنابر گزارش حسین رمضان پور، سرپرست هیأت باستان شناسان در شوپری مهمترین یافته های باستان شناختی فصل اول لایه نگاری این غار به دو گروه تقسیم می شود؛ گروه نخست، یافته ه ای سفالی دوره نوسنگی با سفال متأخر است. این سفال ها دارای خمیرهای کرم تا قرمز و دارای نقوشی هندسی به رنگ سیاه و قهوه ای هستند. فرم بیشتر این سفال ها متعلق به کاسه های دست ساز است. گروه دوم مواد فرهنگی دوره پارینه سنگی است.

باستان شناسان در گمانه زنی های غار شوپری 436 قطعه دست ساخته سنگی از لایه های 3 و 5 بدست آوردند. کاوشگران معتقدند وجود تعداد بالای تراشه که در حدود نیمی از مجموع دست افزارهای شوپری را تشکیل می دهد، دلیلی بر تراشه مدار بودن مجموعه است. در میان تراشه ها، دو تراشه شاخص لوالوا و 10 تراشه با آثار برداشت مرکزگرا وجود دارد.

مجموعه قابل ملاحظه ای از بقایای جانوری نیز از گمانه لایه نگاری غار شوپری بدست آمده است. ارزیابی اولیه باستان شناسان گویای حضور گونه هایی از علفخواران بزرگ جثه مانند اسب و گوزن است و در کنار آنها بقایایی از خوک و خرس غار نیز مشاهده شده است. یک قطعه استخوان بز یا گوسفند احتمالاً متعلق به اواخر پارینه سنگی میانی بدست آمده که دارای آثار برش منظم به شکل 12 خط به یک اندازه و با فاصله یکسان از یکدیگر است. به گفته باستان شناسان، این خطوط می تواند نخستین تلاش ها برای شمارش باشد و کاربردی مشابه چوب خط داشته باشد.

رمضان پور، سرپرست هیأت باستان شناسان در غار شوپری پیرامون کشف هایی که تاریخ ایران را جا به جا کرد، می گوید: این برش ها توسط ابزار سنگی روی این قطعه استخوان ایجاد شده اند. با مشاهده دقیق خطوط به کمک میکروسکوپ قوی مشخص شد که روی این خط ها گل اخرا قرار دارد. قدمت دست افزارهای پارینه سنگی میانی بهدست آمده از غار شوپری نیز حداقل به 45 هزار سال می رسد.

ایران؛ مرکز رویارویی گونه های انسانی مختلف

پناهگاه صخره ای سرهه (اسکولدر) ساوجبلاغ استان البرز محوطه دیگری است که سال 1401 کاوش شده و آزمایش سال یابی نشان می دهد که استقرار پارینه سنگی در این محوطه به بازه زمانی 68 تا 35 هزار سال پیش می رسد. داده های این محوطه همچنین حاکی از وجود دو گونه انسانی نئاندرتال و مدرن در فلات ایران بوده است که ایران را به عنوان یکی از مراکز مهم رویارویی گونه های انسانی مختلف معرفی می کند.

این پناهگاه صخره ای در ارتفاع 1900 متری از سطح دریا در شهرستان ساوجبلاغ واقع شده و تاکنون دو فصل کاوش باستان شناسی شده است. این محوطه تاریخی نیز همانند بیشتر محوطه ها از گزند حفاری های قاچاقچیان در امان نبوده و باستان شناسان ناچار شده اند گمانه زنی ها را در محل چاله هایی که حفاران غیرمجاز کنده اند، انجام دهند. آنها پس از پاکسازی این چاله ها، در دو فصل کاوش هفت مربع 1×1 متر باز کردند و تعداد 4499 قطعه دست افزار سنگی یافتند.

حمید حریریان، معاون هیأت گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم پناهگاه صخره ای سرهه (اسکولدر) براساس تحلیل فناوری و گونه شناسی دست افزارهای سنگی نویافته می گوید: بیشتر آنها روی سنگ خام توف سبزرنگ با بافت متوسط تا درشت دانه ساخته شده اند که منبع آن در اطراف محوطه و بر دامنه ها از جمله دامنه جلو محوطه اسکولدر 1 به فراوانی دیده می شود. مجموعه به طور کلی تیغه مدار است و مشخصاً در قالب تعریف شده پارینه سنگی نوین آغازین در جنوب غرب آسیا می گنجد. با کشف این فرهنگ، پیچیده بودن سبک زندگی در اواخر پارینه سنگی میانی و گذار به پارینه سنگی نوین آشکار می شود.

این باستان شناس همچنین اظهار می کند: این داده ها حاکی از وجود هر دو گونه انسانی نئاندرتال و مدرن در فلات ایران بوده است و ایران را به عنوان یکی از مراکز مهم رویارویی گونه های انسانی مختلف معرفی می کند. وجود فرهنگ پارینه سنگی نوین آغازین نشانه برهم کنش دو گونه انسانی، اختلاط ژنتیکی آنها و تطور گونه انسان مدرن است که منجر به محو شدن گونه های دیگر انسان و حکمرانی بلامنازع گونه انسان مدرن در تمام دنیا شد.

به زعم باستان شناسان، محل قرارگیری این محوطه در کوهپایه های جنوبی البرز، اهمیت آن را در مسیر مهاجرت انسان به سمت شرق و غرب نشان می دهد.

تاریخ فلزکاری در ایران به 8 هزار سال رسید

اما کشف مهم دیگر باستان شناسان که قدمت فلزکاری در ایران را جابجا کرد، در تپه چمن لیلان استان آذربایجان شرقی رخ داد. تا پیش از این، گمان باستان شناسان بر این بود که قدمت صنعت فلزکاری در ایران باستان نهایت تا 6 هزار سال باشد، اما کشف اخیر در تپه چمن لیلان، این تاریخ را تا حدود 2 هزار سال عقب برد.

تپه چمن لیلان یکی از قدیمی ترین محوطه های نوسنگی با سفال، در شمال غرب ایران است که وسعت تقریبی آن 3600 متر مربع بوده است. لیلان یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی است که در 20 کیلومتری جنوب شرق ملکان و 163 کیلومتری جنوب غرب تبریز واقع شده است. کاوش در این محوطه به منظور لایه نگاری و تعیین عرصه و پیشنهاد حریم این محوطه تاریخی براساس مجوز پژوهشگاه و برنامه اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز و در پاسخ به برخی از ابهامات اساسی از جمله «فرآیند نوسنگی شدن و آغاز نوسنگی با سفال در شمال غرب ایران و حوضه دریاچه ارومیه» انجام شد.

گمانه های لایه نگاری در این محوطه نشان داد که استقرار در این محوطه از آغاز دوران نوسنگی با سفال در حدود 7000 ـ6900 پیش از میلاد آغاز شده و به مدت حدود 500-600 سال و تا 6500 ـ6400 پیش از میلاد ادامه یافته است. نخستین فصل کاوش های تپه چمن لیلان روشن کرد که این محوطه به همراه محوطه همجوار آن، یعنی تپه الله قلی لیلان از جمله قدیمی ترین روستاهای نوسنگی آذربایجان ایران هستند.

مهمترین یافته تپه چمن، بقایای تدفین دو اسکلت انسانی در قدیمی ترین فاز معماری و روی خاک بکر بود که 12 قطعه مسی به عنوان هدایای تدفینی و گورنهاده و نیز مهره های فراوان به عنوان گردن آویز در کنار این اسکلت ها پیدا شد که باستان شناسان این یافته ها را در دوره نوسنگی «بی نظیر» خوانده اند.

اکبر عابدی که سرپرست هیأت نخستین فصل گمانه زنی در تپه چمن لیلان بود، می گوید: اهمیت این داده های فلزی از این بابت است که آنها را در زمره قدیمی ترین شواهد فلزکاری باستان در سرتاسر غرب آسیا و کل دنیا قرار می دهد، چرا که قدیمی ترین شواهد فلزکاری که تاکنون گزارش شده مربوط به جنوب شرق ایران و محوطه «تل ابلیس» است که بازه زمانی حدود 4500 قبل از میلاد را پیشنهاد می دهند.

افزون بر آن کشف مهم، باستان شناسان در این کاوش ها، فلاخن های گلی و سفالی نیز پیدا کردند که عمدتاً از جنس گل پخته ساخته شده اند و آنها را از یافته های شاخص این محوطه دانسته اند.

در کاوش تپه چمن لیلان شواهد فراوانی از آثار دوره نوسنگی از جمله تعداد 4 کوره پخت سفال، تدفین های نوسنگی، فازهای مختلف معماری خشتی و چینه ای از جمله معماری های راست گوشه با خشت های پلانو – کانوکس سیگاری شکل بدست آمده است.

کشف 5 گور با تدفین متفاوت در شمال غرب ایران

در ادامه کاوش های باستان شناسی در سال 1401، لایه نگاری های تپه اهرنجان سلماس در آذربایجان غربی به کشف 5 گور با شیوه تدفینی متفاوت منجر شد.

اهرنجان از قدیمی ترین استقرارگاه های حوزه شمال غرب دریاچه ارومیه است. این پهنه فرهنگی به لحاظ قرار گرفتن در حدفاصل ارتباطی که فلات ایران و حوضه دریاچه ارومیه را از یک طرف به منطقه قفقاز جنوبی و از سوی دیگر به شرق آناتولی و شمال بین النهرین مرتبط می کند، از موقعیت راهبردی و شرایط اقلیمی و زیست محیطی ممتازی برای مبادلات تجاری و فرهنگی برخوردار بود و از دیرباز توجه جوامع بسیاری را به خود جلب میکرد.

مطالعات باستان شناختی و نیز مطالعه مواد فرهنگی محوطه های باستانی در این منطقه می تواند تا حدودی امکان درک فرآیند روستانشینی اولیه (هزاره هفتم و ششم قبل از میلاد) و برهم کنش های فرهنگی با مناطق همجوار را فراهم کند.

باستان شناسان، این محوطه را استقرارگاهی از روستانشینان کشاورز و دامپرور دوره نوسنگی که در راستای مبادلات تجاری و فرهنگی شکل گرفته است، معرفی کرده اند. از نظر وضعیت توپوگرافی، این تپه به دلیل برش هایی که در آن ایجاد شده، دارای شیب نسبتاً تند از هر جهت بوده که دربرگیرنده معماری خشتی، لایه ها و نهشت های باستان شناختی است.

مهمترین یافته های کاوش اهرنجان، بقایای معماری خشتی، تدفین ها و همچنین سازه های حرارتی بزرگ (کوره ها) بوده است. تدفین های شناسایی شده در این محوطه شامل سه گور با 5 جسد، در ترانشه پلکانی و 2 گور با 2 تدفین در ترانشه عمودی است.

افراسیاب گراوند، سرپرست هیأت باستان شناسی اهرنجان می گوید: اجساد در ترانشه پلکانی در جهات شمال جنوب و جنوب شمال روی یک پهلو، چپ یا راست و سر رو به شرق دفن شده اند ولی در ترانشه عمودی و در عمق های پایین تر، اجساد در جهت شرق به غرب بر پهلوی راست و سر رو به شمال دفن شده اند و همچنین در دفن اجساد از محلول گل اخرا و حصیر استفاده کرده اند. به طور کلی همه اجساد جز یک مورد (در گور دسته جمعی به صورت طاق باز دفن شده)، به صورت چمباتمه ای و بدون قرار دادن اشیاء (جز یک مورد که در پشت آن یک پیاله سفالی قرار داده بودند) دفن شده اند.

گراوند، باستان شناس درباره جزئیات معماری یافته شده در این تپه توضیح می دهد: ساکنان اهرنجان خانه های خود را با پلان راست گوشه به صورت مستطیل یا مربع شکل بنا کرده و در ساخت دیوارها از یک ردیف خشت های خام به رنگ قهوه ای مایل به سبز به ابعاد 6×22×30 سانتیمتر بهره برده اند. ملات بین خشت ها که حدود 2 سانتیمتر ضخامت دارد همان ملاتی بوده که در ساخت خشتها از آن استفاده شده است. در ساخت خشتها، خاک را با آب و شاموت (احتمالاً علف یا کاه) مخلوط کرده و در قالب ریخته و سپس در زیر آفتاب خشک کرده اند، آنها را روی ملات گذاشته و دیوارها را بالا برده اند. در پی این سازه ها از سنگ بهره گرفته نشده است. کف سازه ها شامل کف های کوبیده گلی است که در برخی موارد سطح آنها با اندودی از گچ به ضخامت حدود 1 سانتیمتر پوشش داده شده است.

از دیگر یافته های مهم باستان شناسان در اهرنجان، سازه های بزرگ وانی شکل بوده که در ابعاد مختلف و در عمق های متفاوت ترانشه عمودی شناسایی شده اند. این سازه ها که بهطور میانگین 45 تا 60 سانتیمتر عمق دارند، دارای دیوارهای گلی به رنگ نارنجی با ضخامت 3 سانتیمتر هستند که سطح داخلی آنها بر اثر حرارت سیاه شده است.

کشف چوب خط های سنگی حسابداری 6 هزار ساله در شرق ایران

کاوش کله کوب آیسک در شهرستان سرایان استان خراسان جنوبی نیز به یافته های ویژه ای از جمله چوب خط های سنگی منجر شده است. مجموع یافته ها نیز باستان شناسان را به این نتیجه رسانده که کله کوب در هزاره چهارم پیش از میلاد، منطقه ای صنعتی کارگاهی بوده است.

محوطه باستانی کله کوب آیسک در شهرستان سرایان خراسان جنوبی در ارتفاع 1360 متری از سطح آبهای آزاد قرار دارد. نخستین فصل کاوش باستان شناسی در این محوطه در سال 1397 انجام شده بود و در سال 1398 پس از انجام مطالعات ژئوفیزیک و شناسایی محل های مناسب برای ادامه پژوهش و کاوش افقی گسترده ادامه پیدا کرد.

در فصل دوم چهار ترانشه دیگر در مرکز و بخش های شمالی محوطه مورد کاوش قرار گرفت و بقایای معماری محدوده های صنعتی و کارگاهی شناسایی شد.

براساس کاوش های باستان شناختی که تاکنون در محوطه کله کوب انجام شده، سه دوره فرهنگی مربوط به دوره مس سنگی (هزاره پنجم پیش از میلاد)، دوره آغاز شهرنشینی (افق فرهنگی شوش II، هزاره چهارم پیش از میلاد) و عصر مفرغ (هزاره های سوم و دوم پیش از میلاد) شناسایی شده است.

باستان شناسان باتوجه به ماهیت و کاربری محدوده کاوش شده در فصول دوم و سوم در کله کوب، محدوده کاوش شده را منطقه ای صنعتی کارگاهی معرفی کرده اند. در هزاره چهارم پیش از میلاد با افزایش تولیدات صنعتی و لزوم حسابداری دقیق کاﻻها از ابزارهای مختلفی همچون توکن، گوی های حاوی توکن، خط و نگارش بر تبلت های گلی استفاده میشد. یکی از این آثار مربوط به حسابداری در محوطه کله کوب، چوب خط های سنگی هستند. این چوب خط ها عموما از سنگهای ماسه ای نرم خاکستری رنگی که به صورت تخت و نازک درآورده شده اند، درست شده اند و روی یک وجه آن خطوط هندسی ساده موازی و متقاطع ایجاد شده است.

سفال های لبه واریخته و دیگر گونه های سفال شاخص هزاره چهارم پیش از میلاد و مخصوصا چوب خط های سنگی شناسایی شده در این فصل از کاوش، نشان دهنده فن مدیریت اداری و ارتباط با فرهنگ های مشابه در مناطق دوردست است و هنوز پاسخ قطعی در خصوص چگونگی حضور فرهنگ های آغاز شهرنشینی با شاخصه سفال لبه واریخته در این بخش از ایران در محوطه کله کوب بدست نیامده است.

این یافته های باستان شناسی را که برای نخستین بار رونمایی شده است، در نمایشگاهی که در موزه ملی ایران تا پایان فروردین 1403 برپاست، میتوان مشاهده کرد. ورودی موزه ملی 50 هزار تومان است اما تماشای نمایشگاه «گزیده ای از نویافته های باستان شناسی ایران» رایگان است.