مسجد کبود تبریز؛ اوج شکوه معماری در شهری ترک زبان

ایران همواره به وجود بناهای تاریخی و اماکن قدمتی ارزشمند در دنیا مشهور بوده و همچنان نیز در صنعت توریسم جهانی در جایگاه قابل توجهی قرار گرفت. یکی از کهن ترین مسجدهای جهان اسلام که از آن به عنوان فیروزه اسلام یاد می شود، مسجد جهانشاه تبریز یا مسجد کبود تبریز هست. این بنای باشکوه و جذاب ایران که به دستور ابومظفر جهانشاه در سده نهم هجری ساخته شده، در کتب مختلف تاریخی با اسامی گوناگونی از آن یاد شد که اگر در ادامه این مطلب با ما همراه شوید، شما را هم با این نام های جورواجور آشنا خواهیم کرد و اطلاعات مغتنمی در خصوص مسجد آبی تبریز را در اختیارتان قرار خواهیم داد.

تاریخچه مختصری از مسجد جهانشاه

گوی مسجد که در زبان ترکی در واقع همان مسجد جهانشاه تبریز بحساب آورده می شود، یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی ایران در دنیا محسوب می شود که به دلیل تزیین ظاهری نمای کلی مسجد با کاشی های فیروزه ای و لاجوردی به مسجد فیروزه جهان اسلام مشهور شد. طبق آنچه بر روی کتیبه نصب شده در بالای درب ورودی این بنای تاریخی حک شد، زمان تاسیس این مسجد مربوط به سال 870 می شود که البته با توجه به اظهارات جمع زیادی از مورخان و باستان شناسان این تاریخ رسمی و قطعی تاسیس مسجد نیست و در اصل در سال 870 هجری قمری پروسه کاشیکاری دیوارهای مسجد پایان یافت. به هر حال مسجد مظفریه در سده نهم و در دوران حکومت سلسله قراقویونلو در شهر تبریز ساخته شد و از همان ابتدا با هنر کاشیکاری اصیل ایرانی و خطوط نسخ و نستعلیق به بهترین وجه ممکن مزین گشت. مسجد کبود تبریز در سال 1158 شمسی به دلیل وقوع یک زمین لرزه شدید دچار ویرانی های بسیاری در بخش های مختلف خود شد تا جاییکه گنبدهای این شاهکار معماری مسلمانان ایرانی بطور کامل فرو ریختند و نابود شدند. مسجد آبی تبریز تا مدت زمان زیادی به حالت مخروبه و آسیب دیده باقی ماند تا اینکه با روی کار آمدن خاندان پهلوی، در سال 1318 شمسی عملیات بازسازی و ترمیم بخش های آسیب دیده مسجد کبود شهر تبریز شروع شد و نهایتا در سال 1355 خورشیدی نیز عملیات عمرانی و ساختمانی این بنای مذهبی به پایان رسید. شایان ذکر است مسئول بازسازی گنبد این مسجد، مرحوم استاد رضا معماران بود و آنطور که مشخص است همچنان ترمیم و بازسازی دیوارهای مسجد کبود تبریز با هنر کاشیکاری ایرانی ادامه دارد.

کمی با معماری خارق العاده مسجد آبی تبریز

شاید کمتر گردشگر و توریستی را بتوان در دنیا پیدا کرد که حتی با دیدن تصاویر انگشت شماری از مسجد جهانشاه تبریز، زبان به تحسین و بیان الگوهای زیبایی موجود در نماهای مختلف خارجی و داخلی این بنای مهم تاریخی ایران باز نکند! واقعیتش را بخواهید مسجد آبی تبریز از معماری متفاوتی نسبت به دیگر مساجد و امکان مذهبی کشورمان برخوردار بوده و بی اغراق یک استثنا در بین بناهای مذهبی جهان اسلام بشمار می رود و سازندگان این مسجد توانسته اند از ترکیب رویایی آجر با کاشی های معرق کاری شده یک سازه بی بدیل را در عصر حکومت قراقویونلوها ایجاد کنند که البته مسجد جهانشاه اکنون تنها بازمانده بناهای ساخته شده از این عصر حکومتی نیز بحساب می آید. بر سردرب مسجد جهانشاه اطلاعات مفید زیادی نقش بسته که می توانند برای اهل تاریخ و گردشگران علاقمند به بازدید از جاذبه های تاریخی بسیار حائز اهمیت باشند؛ مثلا در این کتیبه نام نعمت الله ابن محمد البواب به چشم می خورد که از زمره هنرمندان خوش ذوق تبریزی بوده و بیشتر خطاطی های موجود بر در و دیوارهای مسجد کبود تبریز را انجام داد. از دیگر نام های نقش بسته در کتیبه ورودی این مسجد تاریخی بایستی به نام جهانشاه اشاره نماییم که گویی این بنا را به عنوان یکی از مهمترین یادبودهای خود برای دیگر نسل های ایرانیان باقی گذاشت. سوره فتح تمام پیرامون شبستان این مسجد را بصورت برجسته فرا گرفته و زینت خاصی را به آن اعطا نموده است. از جمله اعجازات معماری به کار رفته در احداث مسجد آبی تبریز بایستی به سبک و سیاق در نظر گرفتن تمامی بخش های این بنای تاریخی در ایران اشاره کنیم که با در نظر گرفتن اقلیم سرد و خشک شهر تبریز این امکان را برای تمام اهالی این خطه دوست داشتنی فراهم کرده تا بتوانند در تمام طول سال از بخش های گوناگون مسجد جهانشاه استفاده نمایند. جالب است بدانید بنایی که امروز شما گردشگران می توانید از آن بازدید کنید، در روزگاران پیشین جزیی از مجموعه عمارت مظفریه بوده که متشکل از صحن و کتابخانه، محل سکونت شاه قراقویونلوها و همچنین این مسجد تاریخی و زیبای ایرانی بوده بوده و اکنون دیگر هیچ خبری از مابقی آثار این مجموعه در شهر تبریز وجود ندارد. نکته مهم دیگر در خصوص معماری به کار رفته در ساخت مسجد جهانشاه تبریز استفاده از مصالح آجری در آن است که بواسطه این مصالح آجری تمام قسمت های اعظم مسجد اعمم از صحن، شبستان و همچنین گنبد این بنا در گذشته ساخته شد. صحن مسجد آبی تبریز به شکل مربعی در نظر گرفته شده و این قسمت از بنا توسط چهار ستون با فاصله حدودا 12 متری از همدیگر ساخته شده و درست در قسمت جلوی صحن نیز ساختمان اصلی مسجد با یک گنبد در بالای آن احداث گشت. آنطور که مورخان و باستان شناسان در خصوص این مسجد اذعان کرده اند، کف این بنا تمام با کاشی های زیبا و براقی پوشانده شده و در داخل سرداب این بنا نیز تعدادی قبر که البته در حال حاضر خالی هستند به چشم می خورند که گویی دو تا از آنان متعلق به جهانشاه و همسرش بوده و تنها چیزی هم که باعث متفاوت جلوه کردن مسجد جهانشاه تبریز نسبت به دیگر مساجد مذهبی جهان اسلام می شود، همین معماری خاص و منحصر به فرد آن است. با این اوصاف باید بپذیریم که مسجد کبود تبریز در حقیقت تنها به عنوان یک مکان مذهبی مورد استفاه قرار نمی گرفت و از آن تحت عنوان یک کاربری دیگر همچون بقعه یا مقبره نیز استفاده می شد. بخش مقبره های مسجد آبی تبریز درست در ضلع جنوبی آن استقرار یافته و می توان گفت این قبرها اختصاص به جهانشاه قراقویونلو و دیگر اعضای خانواده وی دارند تا جایی که تاورنیه سیاحی که در دوران حکومت صفویان از این بنا بازدید بعمل آورد، بخش مربوط به مقبره های موجود در سردابه مسجد را زیبا با گنبدی کوچک توصیف کرده و از سنگ مرمر سفیدی که در این قسمت وجود داشته نیز یاد نموده است. متاسفانه، به دلیل عدم وجود منابع موثق در تشخیص فرم گبندهای مسجد جهانشاه تبریز نمی توان توصیف درستی از آن داشت. منتها با این حال شاید کروکی شاردن فرانسوی و همچنین نقاشی مینیاتوری مطراقچی بتوانند در درک بهتری از فرم کلی گنبدهای این مسجد ما را یاری نمایند. گردشگران و علاقمندان به بناهای تاریخی توجه داشته باشید در حال حاضر هر چیزی که از مسجد آبی تبریز در جلوی دیدگان شما قرار گرفته، در حقیقت نوعی بازسازی ظرافتمندانه و هوشمندانه ای است که در طی تمامی این سال ها بر روی اقصی نقاط مسجد جهانشاه انجام گرفت و قدری از اصالت و گذشته پر فراز و نشیب این بنا فاصله دارد.