معماری مسجد جامع ورامین، شکوه و تجلی معماری اسلامی

مسجد در ایران دارای ارج و قرب بالایی بوده و در تمام ادوار تاریخ هنگام ساخت یک مسجد از برترین هنرمندان و معماران وقت استفاده می شده است. مسجد جامع شهرهای مختلف ایران جایگاهی بسیار بالاتر و مهمتر نزد مردم هر شهر داشته و دارد. معمولا مراکز شهرها و بازارهای اصلی گرداگرد و یا اطراف مسجد جامع تشکیل می شوند و به اعتبار حرمت و حضور مردم در مناسبت های مختلف وسعت می یابند و شناخته می شوند. مسجد جامع ورامین یا همان مسجد جمعه ورامین نیز از این قاعده مستثنی نیست. شاید بتوان گفت معماری مسجد جامع ورامین خلاصه ای از هنر معماری اسلامی زمان خود است. برای دیدن بخش های مختلف مسجد جامع ورامین باید چهل کیلومتر از تهران دور شوید تا بتوانید ضمن گردش در این شهر از تاریخچه مسجد جامع ورامین لذت ببرید.

تاریخچه مسجد جامع ورامین زیبا

سلطان محمد خدابنده که یکی از مشهورترین و نیک نام ترین ایلخانان مغول بوده، دستور ساخت مسجد جامع در ورامین را صادر کرد. در همان دوران با دعوت از بهترین معماران و هنرمندان، طراحی و ساخت مسجد جامع ورامین آغاز شد اما عمر خدابنده کفاف نداد تا تمام شدن مسجد جامع ورامین را به چشم خود ببیند و این بنا در سال 726 هجری و در زمان حکومت ابوسعید بهادر به پایان رسید. هر چند ابوسعید بهادر، ایلخان خوش نامی نبود اما نام او بر کتیبه مسجد جامع ورامین حک شد کتیبه ای که در حال حاضر در معماری مسجد جامع ورامین وجود ندارد. بخش های مختلف مسجد جامع ورامین به دستور شاهرخ خان تیموری و در سال 815 هجری مرمت شد. البته شدت تخریب های مسجد جامع ورامین بسیار زیاد است و در حال حاضر بیش از دیدن معماری بیرونی بنا، داربست های متعدد است که به چشم می خورد.

طراحی مسجد جامع ورامین

برای توصیف کلی معماری مسجد جامع ورامین می توان گفت که ساختمانی است مستطیل شکل که 66 متر طول و 43 متر عرض دارد. بنایی دارد معروف به طرح چهار ایوان که ضلع شمالی آن ورودی مسجد جامع محسوب می شود. نماز خانه ای در ضلع جنوبی ساخته شده که توسط ایوان های غربی و شرقی به بخش شمالی می رسد. ورودی و خروجی فرعی مسجد جامع ورامین در ضلع شرقی تعبیه شده است.

معماری مسجد جامع ورامین دیدنی

گنبد دو پوسته و وجود حوض هایی در وسط حیاط همانند حوض های میان قلعه و رباط های آن دوران از زیبایی های به کار رفته در بخش های مختلف مسجد جامع ورامین است اما شاید ارزشمندترین بخش این مکان مذهبی در زمینه معماری، وجود کتیبه های کم نظیر در این مجموعه است. به کار بردن سوره جمعه در وسط و استفاده از خطوط کوفی، عربی و فارسی همراه با گچ بری های بی نظیر از دیدنی های مسجد جامع ورامین است البته کتیبه های دیگری نیز در معماری مسجد جامع ورامین وجود دارد. در سر در حرم کتیبه ای با کاشی کاری هنرمندان ایرانی وجود دارد که مزین به «یا ایها الذین امنو اذا نودی.» است. البته بر کتیبه های دور تا دور حرم و محراب این آیه شریفه حک شده است: «یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض»

گچ بری های بی نظیر، هنری نزد ایرانیان

در بالا و گرداگرد محراب مسجد جامع ورامین گچ بری های شگفت انگیزی وجود دارد که چشم هر بیننده ای را خیره و مجذوب خود می کند. نقوش برجسته اسلیمی گل و بوته چنان هنرمندانه در هم پیچیده شده اند و نقشی نو ساخته اند که به سختی می توان باور کرد این زیبایی کار یک انسان است و هنر یک هنرمند گچ کار. این تزئینات بی بدیل زیبایی معماری بنا را چندین برابر نموده و به آن جلوه ای خاص بخشیده است.

موقعیت مکانی مسجد جامع ورامین

برای توضیح قدمت این میدان کافی است نگاهی به برج علاالدوله بی اندازید. برجی که معماری آن خبر از قدمتی هشتصد ساله می دهد. در آخر خیابان گنبد و سر در مسجد خودنمایی می کند و زیبایی معماری آن هوش از سر می رباید. پنجره های مسجد جامع با توجه به اقلیم دوران و زمانه خود ساخته شده و عمود بر جهت باد است. بادهای عمدتا ملایم ورامین باعث شده که کف مسجد جامع همواره خنک باشد زیرا طراحان این بنا، ابعاد پنجره ها و ارتفاع طاق را طوری محاسبه کرده اند که باد به کف مسجد جامع ورامین بوزد و همیشه خنکای مطبوعی از کف صادر شود. در ضمن نور خورشید هم برای روشنایی این بنا در بهینه ترین میزان ممکن استفاده می شود. 21 پنجره در ایوان های شرقی و غربی این مهم را در تاریخچه مسجد جامع ورامین بر عهده دارند.

مصالح به کار رفته

یکی از با ارزش ترین مصالح دوران مغول ها و حکمرانی تیموریان آجر بوده است. این آجرها از گل رس تهیه می شدند. ملات به کار رفته ساروج است. این ملات کند گیر است و از آهک و خاکستر الک شده و ماسه بادی تشکیل می شود همراه با خاک رس و لویی و آب. با ورز دادن و کوبیدن این ملات محصولی بسیار محکم به وجود می آمد. البته شیره انگور و تخم پرندگان استحکام این ملات را دو چندان می کند که به نظر می رسد با توجه به وفور باغات انگور و حضور پرندگان مهاجر، معماران وقت در ساروج به کار رفته برای ساخت مسجد جامع ورامین از این مواد نیز سود برده باشد.

سخن آخر

مسجد جامع ورامین که در فهرست بناهای تاریخی ایران به شماره 176 ثبت شده را می توان خلاصه ای از معماری ایرانی اسلامی دوره ایلخانی دانست و از تجلی هنر مردمان سرزمین ایران لذت برد. مادام ژان دیولافوا جهانگرد معروف فرانسوی که در زمان حکومت ناصر الدین شاه قاجار سفری به ری داشته برای توصیف مسجد جامع ورامین، در سفر نامه اش چنین نوشته است: «پس از چهار ساعت راه پیمایی و پایمال کردن محصول مزارع و شنیدن ناملایمات از زارعین، بام مخروطی شکل و گنید مینای مسجدی که در میان مزارع سر بر آورده بود پدیدار گردید. این مسجد جامع ورامین است. کمی بعد به آنجا می رسیدیم و در میان باغ ها که دیوارهای گلی داشتند داخل شدیم. در این باغ ها درختان میوه از قبیل گیلاس، زرد آلو، گوجه و هلو، جنگل انبوهی را تشکیل می دادند. خوشبختانه نظر به توصیه ای که دکتر تولوزان به کدخدا نوشته بود، ما توانستیم در خانه او فرود آییم. پس از تعارفات معمول و کمی استراحت به تماشای مسجد جامع ورامین رفتیم. این بنا در قدیم بسیار عالی و با شکوه بوده ولی اکنون ویرانه ای بیش نیست. مومنان هم از ترس فرود آمدن طاق برای عبادت به آنجا نمی روند و بنابراین سیاحت آن مانعی ندارد و هر کسی می تواند آزادانه و بدون اشکال به تماشای این خرابه بپردازد.»