ارگ علیشاه؛ زیبایی تاریخی در قلب تبریز

بدون هیچ شک و تردیدی باید نام تبریز را به عنوان یکی از توریستی ترین شهرهای ایران تلقی نماییم که در هر گوشه و کنارش شما می توانید با جاذبه های گردشگری متعددی روبرو شوید. با چشم پوشی بر روی تمام جذابیت های نهفته شده در تبریز، می خواهیم در این مطلب سری به ارگ علیشاه تبریز بزنیم و شما را با تاریخچه، سبک معماری و همچنین موقعیت مکانیش بیش از پیش آشنا نماییم تا اگر روزی قصد ایرانگردی داشتید و در گشت و گذارهای داخلیتان سری هم به تبریز زدید، حتما برای بازدید از ارگ تبریز اقدام نمایید.

کمی با پیشینه تاریخی ارگ علیشاه

ارگ تبریز دارای قدمتی بالغ بر 700 سال است و از جمله قدیمی ترین بناهای تاریخی و همچنین مرتفع کشور بشمار می آید. این دیوار بلند که از گذشته بسیار پر فراز و نشیبی نیز برخوردار است، در حقیقت بخشی از یک شبستان مجلل و باشکوه بوده که در دوران حکومت ایلخانان مغول و به کوشش وزیر آنان به اسم تاج الدین علیشاه گیلانی و در خلال سال های 716 تا 724 هجری قمری در داخل محوطه مسجدی بزرگ در شهر تبریز ساخته شد و آنطور که مورخان در خصوص این بنا اظهار داشته اند، علیشاه در پی ایجاد طاقی بلندتر از طاق کسری به ارتفاع 4 گز بیشتر برای این بنا بوده که البته به دلایل زیادی از جمله عجله در ساخت در بخش جنوبی مسجد و همچنین نشست سازه بطور کلی طاق ساخته شده، فرو می ریزد و از بین می رود و مدتی بعد نیز بدلیل به دنیا نبودن عمر علیشاه گیلانی جهت اتمام ساخت این بنا، پروسه احداث آن در زمان سلطنت ایلخانیان بطور کامل متوقف می شود. با تمام این اوصاف، از ارگ علیشاه شهر تبریز همواره در طول تاریخ استفاده های فراوانی بعمل آمده که ما در بخش بعدی به تعدادی از مهمترین زمینه های مصرفی این بنا برایتان اشاره خواهیم کرد، اما پیش از آن شاید بد نباشد بدانید که این دیوار بلند و تاریخی که امروزه به دلایل زیادی نظیر فرسایش در گذر زمان، تحمل خسارات جنگی، وقوع زمین لرزه های فراوان در اطراف موقعیت مکانی خود از شرایط اصلا مساعدی برخوردار نیست و نیاز به توجه بیشتری دارد، با شماره 170 در لیست آثار ملی ایران ثبت شد.

زمینه های کاربری ارگ تبریز از گذشته تاکنون

تنها با یک مرور اجمالی بر تاریخچه غنی ارگ علیشاه تبریز متوجه خواهید شد که در طول تاریخ از این بنا چه استفاده های فراوانی بعمل آورده شده است؛ مثلا در عصر حکومت قاجار که ایران درگیر جنگ با قوای روس (1804-1824) و انگلیس (1857) بود، به دستور عباس میرزا از این ایوان تاریخی به عنوان یک سنگر مستحکم و کاملا استراتژیکی جهت انبار نمودن غلات و تدارکات استفاده می شد و در قسمت پشتی آن که در اصل داخل محوطه مسجد بحساب می آید، یک ستاد راهبرد جنگی و همچنین کارخانه توپ ریزی و ریخته گری ایجاد شد و سپس دور تا دور محوطه ارگ تبریز را با حصاری محکم پوشش دادند و از آن زمان بود که نام ارگ بر روی این مکان تاریخی قرار گرفت. با ورق خوردن برگ های تازه ای از تاریخ، دوران مشروطیت در ایران آغاز شد تا بار دیگر ارگ تبریز نقش غیرقابل انکاری از خود در دفاع و مبارزه مشروطه خواهان ایرانی داشته باشد. قوای مبارز که به فرماندهی ستارخان و باقرخان از یک سو جهت مقابله با دشمنان این آب و خاک سامان داده می شدند و از طرفی با بدقولی های شاه وقت قاجاریان یعنی محمدعلی شاه به مقابله و حتی مقاتله می پرداختند، چاره ای جز سرپناه کردن ارگ تبریز برای در امان ماندن از شکیل توپخانه های قجری نداشتند و به همین دلیل است که امروزه با گذشت این همه سال همچنان می توان ردی از جنگ های توپ و توپخانه ای بر روی دیوار ارگ علیشاه تبریز مشاهده کرد. در دوره پسا مشروطه بازهم این ارگ تبریز بود که برای غیرت مردان و زنان تبریزی تبدیل به یک پناهگاه امن از گزند دشمنی روس گشته و باعث شد تا آن ها بتوانند از خود در برابر استبدادی ننگین که ثمره حکومت شاهان بی کفایت بر این ملک بود، دفاع و بر بلندای دیوار ارگ نیز با گذاشتن یک توپ، امنیت مواضع خود را تضمین کنند. و اما بعد؛ در سال 1290 هجری شمسی سرانجام ارتش روسیه توانست شهر تبریز را به تسلط خود در آورد و ارگ تبریز را نیز به توپ ببندد. در دوره های مشروطه و پسا مشروطه در محوطه داخلی ارگ تبریز یک سالن تئاتر بی نظیر و همچنین یک مکان آموزشی مدرن تحت عنوان مدرسه نجات که از نخستین مدارس جدید آن برهه از زمان در ایران بحساب می آمد، ساخته شد. در دوران پهلوی نیز از این مکان به عنوان یک گردشگاه عمومی و همچنین باغ ملی در شهر تبریز استفاده های فراوانی بعمل آورده شد تا اینکه پس از انقلاب اسلامی ایران از محوطه ارگ علیشاه شهر تبریز بیشتر به عنوان مصلا بهره بردند.

آشنایی با معماری این جاذبه تاریخی

به جرات باید سبک و سیاق معماری به کار رفته در ساخت بنای ارگ تبریز را یکی از ماندگارترین الگوهای معماری - اسلامی بوجود آمده در کشورمان بدانیم. همانطور که مطلع شده اید، ارگ علیشاه شهر تبریز در زمان حکومت ایلخانان مغول ساخته شد و معمار آن کسی نبود، جز استاد فلک تبریزی که طبق گفته های استاد پیرنیا وی از سبک معماری به نام شیوه آذری برای ساخت این بنا استفاده کرد. این شیوه از ساخت و ساز که به آن سبک مغولی-ایرانی و یا فقط مغولی خالی نیز گفته می شود، در بین سال های 1256 تا 1336 میلادی یعنی درست در زمان حکومت شاهان ایلخانی بر ایران رواج داشت. ارگ تبریز از ساروج و مصالح بسیار باکیفیت و بادوامی ساخته شد، زیرا با اینکه قسمت های اعظمی از آن در اثر وقوع زلزله هولناک تبریز در سده دهم هجری قمری همچون دیگر بناهای تاریخی در این شهر از میان رفت، اما همچنان قسمتی از دیوارهای مرتفع این بنا جهت بازدید ما باقی مانده است تا ما هم از تماشای شکوه و جلال ابدی این بنای جذاب و کهن ایرانی نهایت لذت را کسب کنیم. ناگفته نماند بر اثر وقوع همان زمین لرزه شدید بر روی بقایای برجای مانده از این بنا یک ترک نسبتا بزرگ ایجاد شده است. قسمت های برجای مانده از ارگ تبریز متشکل از 3 دیوار بلند به ارتفاع 26 متر و عرض کلی 30 متر بوده که حتی می توان از فاصله مکانی بسیار دوری هم شاهد استواری آن ها در زیر آسمان تبریز بود. این دیوارها در اصل ایجاد کننده شبستان جنوبی مسجد علیشاه بحساب آورده می شوند که امروزه همچون یک ایوان بزرگ در مرکز استان آذریایجان شرقی خودنمایی می کنند. ناگفته نماند طبق کاوش باستان شناسان، آنان به هنگام حفاری های خود در محوطه این بنا متوجه شده اند که چیزی نزدیک به 7 متر از ارتفاع دیوارها نیز در داخل خاک پنهان شده بود. بدلیل قدمت بالا و آسیب های جدی که به ساختار درونی و بیرونی ارگ علیشاه تبریز در طول تاریخ خورده و این اثر تاریخی بلایای طبیعی زیادی را پشت سر گذاشته است، هیچ تصویر قابل استنادی از نمای کلی آن در کتب مختلف تاریخی وجود ندارد و تنها ما می توانیم از روی گزارشات و سفرنامه مورخان و گردشگران نامی همچون حمدالله مستوفی، ابن بطوطه، بدرالدین محمودالعینی، مرتضی میرزا به این تصور کلی از ارگ تبریز دست پیدا کنیم که این مکان در حقیقت همان مسجد جامع و بزرگ شهر تبریز بحساب می آید که از ستون های مرمری با گچبری های دلفریب و همچینن نمایی مزین شده با کاشیکاری های سنتی و اصیل ایرانی شکل گرفته است.

آدرس ارگ علیشاه تبریز: ایران - استان آذربایجان شرقی - شهر تبریز - ضلع جنوبی تقاطع خیابان فردوسی و امام خمینی (ره)