راز تلخی که سرانجام برملا شد!

باقر آیت الله زاده شیرازی، پدر مرمت نوین ایران تنها پیامی که از تخریب حمام خسرو آقا دریافت می شود را دور ریختن شیوه های شهرسازی مطرود اقتصاد مصرفی می دانست که طبیعتی ویرانگر دارد. اکنون آنچه انتظار می رود، مجازات عاملان تخریب حمام خسرو آقاست که با خوانش خاطره ای از آن سال ها شناسانده شدند و در ادامه، لازم است این حمام که از تاریخی به وسعت صفویان حکایت داشت، با شیوه ای صحیح و کاملا براساس مستندات تاریخی بازسازی سبکی شود، درست براساس آنچه پدر مرمت ایران تأکید داشت و می گفت که حمام خسرو آقا باید بازسازی شود تا این پیام روشن به شکلی نمادین و ملموس در تاریخ شهرسازی ما بسان سایر آثار گران قدر پیام آور شهر اصفهان باقی بماند.

خاطره تلخ تخریب حمام خسرو آقا، هیچگاه از ذهن عاشقان مواریث فرهنگی پاک نخواهد نشد. این حادثه به واقع شوم، لکه ننگی است بر پیشانی اصفهان حمامی تاریخی که طی سه ساعت به بهانه احداث خیابانی محو شد و این احداث، هیچگاه گرهی از مشکل ترافیک باز نکرد!

تخریب حمام خسرو آقا بیست و چهار سال قبل در ساعت دو بامداد 23 فروردین 1374 آغاز و در ساعت پنج بامداد آماده تردد وسایط نقلیه موتوری شد.

باقر آیت الله زاده شیرازی در مقاله ای که مهرماه 1374 با عنوان تخریب اثر تاریخی حمام خسرو آقا منتشر شد، آورد که «عمل غیرقانونی تخریب حمام خسرو آقا توسط افرادی ناشناس را بدون تردید باید علامت یک بیماری فرهنگی دانست. تخریب حمام خسرو آقا در امتداد اعمال ضدارزشی بوده که از کنار آن بی تفاوت گذشته ایم و به طور قطع در صورتی که تمهید لازم به عمل نیاید، کردارهای نابخردانه مشابهی را به دنبال خواهد داشت. ارزش های فرهنگی تاریخی بی همتای شهر اصفهان اگر نگوییم بالاتر از ارزش های اقتصادی صنعتی آن است چیزی کمتر از آن نیست که سرنوشت آن در بالاترین سطح ملی تعیین نگردد.»

احداث خیابان به تخریب حمام نیاز نداشت!

جعفر کسائیان، متخصص استحکام بخشی بناهای تاریخی که در سال 1353 در تیم مرمت استحکام بخشی حمام خسرو آقا حضور داشت، می گوید: پایه های قوس های قدیمی از جمله در حمام خسرو آقا از زمین شروع شده و به سمت بالا ادامه پیدا می کند و سپس مجددا به پایین برمی گردد، به همین دلیل برای مرمت استحکام بخشی حمام خسرو آقا روی سقف بتن ریخته شد. این بتن مانند قوس حمام از روی زمین شروع و تا بالاترین نقطه قوس ادامه پیدا می کرد و سپس به پایین در سمت نقطه مقابل پایه اول باز می گشت و به این ترتیب سقف با استفاده از این پایه بتنی استحکام پیدا کرد.

وی با اشاره به تخریب حمام خسرو آقا ادامه می دهد: بعد از انقلاب دو بار ماجرای تخریب حمام خسرو آقا انجام شد. در مرتبه اول زیر دو ستون از چهار ستون حمام، مواد منفجره کار گذاشته بودند تا سقف پایین بیاید که دو ستون حمام خراب شد، اما به دلیل مرمت استحکام بخشی و کاربرد بتن در سال 53، سقف حمام به وسیله دو ستون دیگر برجای باقی ماند و مجددا ستون های تخریب شده بازسازی شدند، اما سال 74 به صورت شبانه با استفاده از بولدوزر حمام زیبای خسرو آقا را به بهانه احداث خیابان تخریب کردند در حالیکه احداث خیابان به تخریب این حمام نیاز نداشت.

عاملان تخریب حمام زیبا و تاریخی خسرو آقا هیچگاه شناسایی و مجازات نشدند، حالا اما بازگویی یک خاطره از مردی که جسم و روحش با حفظ و احیای آثار تاریخی نصف جهان درآمیخته، از راز مخوف تخریب حمام خسرو آقا پرده برمی دارد؛ رازی که اکنون بعد از 24 سال و بنا به اقتضای زمان فاش می شود.

سیف اللهی می خواهد حمام را خراب کند!

احمد منتظر، ریاست سابق میراث فرهنگی استان اصفهان به فروردین ماه تلخ سال 74 اشاره می کند که حمام خسرو آقا تخریب شد. وی با تاکید بر اینکه خاطره ای از آن زمان را سال ها در ذهن نگه داشته که نشان می دهد چه کسانی حمام خسرو آقا را تخریب کردند، می گوید: الان وقتش است که آن خاطره نگفته، گفته شود.

منتظر، خاطره تلخ آن روزها را چنین بازگو می کند: «فروردین سال 1374 حمام خسرو آقا را خراب کردند. یادم هست که من ششم و یا هفتم نوروز همان سال در خانه نشسته و منتظر میهمان بودم. چون من بزرگ فامیل نیستم، بلکه سن متوسط فامیل هستم و از حدود ششم یا هفتم نوروز به دیدن من می آیند. من آماده پذیرایی از میهمان بودم که زنگ خانه مان زده شد و دیدم سه نفر، یعنی آقای مهندس روانفر، رئیس وقت میراث فرهنگی استان اصفهان، آقای مهندس آرمان پناه، دستیار خیلی نزدیک آقای مهندس سیف اللهی معاون وقت عمرانی استانداری اصفهان و آقای مهندس احمدی مدیر مسکن آن زمان به خانه من آمدند.

این سه نفر گفتند «آمدیم دیدنت!» من گفتم که بعضی از شما از من بزرگتر هستید! جواب دادند که «واجب بود به دیدنت بیاییم چون مسئله مهمی در بین است» و ادامه دادند که «آقای مهندس سیف اللهی می خواهد حمام خسرو آقا را خراب کند و ما آمدیم به تو متوسل شویم تا راه حلی پیدا کنی که این حمام خراب نشود. دید و بازدید عید را رها کن تا به محل حمام برویم».

همسرم هم در اتاق نیم طبقه بالا شاهد این ماجرا بود. من گفتم «نگران نباشید فکر نمی کنم مهندس سیف اللهی تا این اندازه حواسش پرت باشد و چنین کاری بکند»، اما آن ها گفتند «نه اتفاقاً تصمیمش قطعی است و اگر تو راه حلی ندهی این اتفاق می افتد.»

رئیس اسبق میراث فرهنگی استان ادامه می دهد: «قبلا صحبت هایی در مورد جابجایی حمام خسرو آقا مطرح و از سوی میراث فرهنگی و همه کارشناسان دارای صلاحیت رد شده بود، چرا که هیچ جای دنیا به خاطر خیابان، یک عمارت مهم را جابجا نکرده اند. چون خیابان قابلیت تغییر دارد کما اینکه الان هم می تواند تغییر کند.

آن روز همراه با سه نفری که به دیدنم آمده بودند به محل حمام خسرو آقا رفتیم. آقای روانفر گفتند ایده ایشان این بوده که یک پل روی حمام خسرو آقا بزنند! و متأسفانه از این ایده مشخص است که ترافیک این خیابان و عبور و مرور سواره برای آقایان مهمتر بوده و این معضلی است که مملکت را فراگرفته است!

بعد آقای روانفر از قول آقای مهندس فرشته نژاد گفت که ایشان طرح داده که از زیر حمام زیرگذر بزنید. همان جا از من هم خواستند نظر بدهم و من که از قبل روی یک طرح فکر کرده بودم، پیشنهاد دادم که یک حلقه از گذرهای موجود دور حمام خسرو آقا ایجاد شود. براساس این طرح، حمام خسرو آقا وسط یک فضای سبز قرار می گرفت و حالت میدان پیدا می کرد و ماشین ها دور میدان حرکت می کردند و بانک و همه بخش های دیگر هم سر جای خود قرار داشتند.

ما در این طرح چیزی را عوض نمی کردیم، فقط یک گذر باز می کردیم که ماشین ها از دو طرف و یا یک طرف بتوانند حرکت کنند و نظم ترافیکی که نگران آن بودند با این طرح برقرار می شد چون در هر صورت عبور نکردن ماشین ها در اثر تنگی خیابان حکیم بود و کاری به این نقطه نداشت، اما متأسفانه مخالفین، به خصوص آقای مهندس سیف اللهی، موضوع ترافیک و عبور و مرور ماشین ها را بهانه می کردند و می خواستند حمام خسرو آقا را خراب کنند و این پیشنهاد، در طرح جامع و تفصیلی شهر اصفهان هم وجود دارد.

به هرحال سه نفری که با هم در محل حمام حضور داشتیم گفتند «ما فکر نمی کنیم آقای مهندس سیف اللهی این طرح را بپذیرید اما با او صحبت می کنیم و بعد رفتند.»

این پیشکسوت معماری و مرمت تصریح می کند: من اصلاً فکر نمی کردم که حمام را خراب کنند! تا اینکه اواخر فروردین همان سال یک روز صبح بیدار شدم و اخبار گفت که حمام خسرو آقا خراب شده است! وقتی شنیدم، سه روز تب کردم که چطور آدم می تواند چنین تصمیم غلطی را بگیرد! شبانه حمام را خراب کردند و در این تخریب آقای فروتن، شهردار وقت ناحیه یک هم همکار آقای سیف اللهی بود و در واقع شهردار ناحیه یک به دستور آقای سیف اللهی حمام خسرو آقا را خراب کرد.

آنقدر این اقدام آن ها برنامه ریزی شده بود که نصف شب خاک برداری کردند و خیلی باعجله این کار را انجام دادند، در واقع خراب کردن حمام خسرو آقا یک حرکت سیاسی بود، صبح هم خیابان ها را بسته بودند و نمی گذاشتند کسی به آن محل دست بزند. دور تا دور محل پلاکارد گذاشته بودند که روی آن ها شعارهایی نوشته شده بود. بعد هم حوض حمام را برداشتند و در بانک ملت کنار خیابان گذاشتند یعنی بانک های کنار هم در این برنامه همراه آن ها بودند.

یادم می آید وقتی در یک جلسه با حضور خدا بیامرز آقای مهندس کازرونی، وزیر وقت مسکن و شهرسازی که با من صمیمیتی داشت به او گفتم که حمام خسرو آقا به دستور مهندس سیف الهی خراب شد، او به من گفت «مطمئنی سیف الهی خراب کرده؟» و من گفتم «بله، من داستانی دارم که نشان می دهد به طور قطع آقای سیف الهی حمام خسرو آقا را خراب کرده است.»

ماشین را بر مردم ارجح می دانند!

منتظر، از اینکه ماشین بر پیاده ارجحیت یافته ابراز تأسف کرده و می گوید: حمام خسرو آقا خراب شد، اما دیگر ترافیک در آن محدوده مطرح نیست و قرار است یک راه از جنوب کنسولگری باز شده و از چهار باغ پایین به خیابان حکیم برسد که در این صورت دیگر این راه بسته می شود و همه این راه ها از جمله خیابان سپه به طور کامل و بخشی از خیابان استانداری پیاده رو می شود. اما اگر برای معضل ترافیک در بافت های تاریخی فکری نکرده و از ورود ماشین جلوگیری نکنند و پیاده روسازی انجام نشود، شهر، مواریث تاریخ خود را از دست می دهد، چون متأسفانه فعلاً فروش ماشین، اصل است.

وی ادامه می دهد: در قدیم طاق و ساباط می زدند و درخت می کاشتند و سایه ایجاد می کردند که مردم در سایه رفت وآمد کنند، اما الان ماشین ها را در سایه می گذارند و مردم در آفتاب راه می روند! ماشین را بر مردم ارجح می دانند! بلوار می سازند و ماشین ها زیر سایه درخت ها حرکت می کنند و مردم در آفتاب! ساعت ده صبح در مرکز شهر که مردم باید پیاده راه بروند سایه وجود ندارد اما در عوض همه ماشین ها در سایه قرار دارند و مردم باید در برق آفتاب راه بروند و گرمای شدید را تحمل کند و عرق بریزند!

جزئیاتی درباره طرح بازسازی حمام خسرو آقا

منتظر، در خصوص چگونگی طرح و بازسازی حمام خسرو آقا می گوید: وقتی آقای دکتر جمالی نژاد به عنوان شهردار اصفهان انتخاب شدند، هشت ماه فرصت داشتند تا خودشان را مطرح کنند. یکی از اقدامات ایشان در طول این هشت ماه برگزاری یک جلسه و دعوت از آقای سیدمحمد بهشتی، ریاست سابق میراث فرهنگی کشور، آقای دکتر طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی کشور و اینجانب بود تا در آن جلسه درباره پروژه هایی که برای بافت تاریخی اصفهان مناسب است طرح هایی را ارائه کنیم؛ ضمن اینکه در این جلسه آقای دکتر صمصام شریعت، معاون سابق عمران و شهرسازی شهرداری اصفهان هم حضور داشتند.

وی ادامه می دهد: در این جلسه ما سه نفر یعنی من، آقای بهشتی و آقای طالبیان، هفت پروژه را برای شهر اصفهان مطرح کردیم که الان هم بعضی از آن ها به نوعی در جریان است. البته این دو نفر هم موضوعات را به من ارجاع می دادند و می گفتند که چون شما با شهر اصفهان آشنا هستی خودت باید مسائلش را مدیریت کنی. یکی از این هفت پروژه، احیای چهار باغ، دیگری بازسازی عمارت جهان نما که الان پایه های آن در وسط چهار باغ در حفاظ شیشه ای قرار دارد و پروژه دیگر احیای حمام خسرو آقا بود. یعنی قرار شد حمام خسرو آقا مجددا بازسازی سبکی شود تا آن هایی که این اثر تاریخی مهم را تخریب کردند به نوعی تنبیه شوند. در مجموع هفت پروژه مطرح شد که تمام آن ها توسط اینجانب تهیه و به صورت مجانی ارائه شد که البته بیشتر آن ها را هم اجرا نکردند.

این معمار فرهنگی تصریح می کند: آقای جعفری، مدیرعامل سابق سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان، در جلسه دوم حضور داشت. درحالیکه قرار بود من بازسازی حمام خسرو آقا را انجام دهم و درباره آن مطالعه و طرح آن را هم تهیه کرده بودم، ولی اجرای آن به من واگذار نشد و سازمان نوسازی بهسازی شهر اصفهان به ریاست وقت آقای جعفری احیای حمام را به شیوه خودشان شروع کردند. چون نصف این حمام در زیر زمین قرار دارد هدف من این بود که پنل هایی روی خیابان بیندازیم تا ماشین ها حرکت کنند و به این ترتیب تحرک خیابان را قطع نکرده و از زیرزمین، احیا را آغاز کرده و تمام قطعات ریز کاشی کاری سقف حمام که آنجا وجود دارد را جدا کرده و بیرون بیاوریم تا بعد از بازسازی، اصل را سر جایش بگذاریم و این خلاف شیوه ای است که در بازسازی بکار برده شده است.

منبع: ایسنا