11 بنای خشتی و برجسته ایران را بشناسید

خیلی ها فکر می کنند، دنیا ارگ بم را به واسطه بزرگ ترین بنای خشتی جهان می شناسند، اما چرا وقتی سحرگاه 5 دی ماه 1382 زلزله، این شهر تاریخی را تخریب کرد، باز چیزی از ارزش های این بنای خشتی کاسته نشد و به قولی خرابی ها باعث از چشم افتادن این اثر نشد.

اکنون ایران بناهای خشتی کهنی دارد که نیازمند نگاه عاشقانه کسانی بوده که در حفظ آن تمام سعی و تلاش خود را از جان و دل ارائه کنند.

ارگ بم، بزرگترین بنای گلی در جهان

ارگ بم، بزرگترین سازه خشتی در جهان بود که محل آن در نزدیکی شهر بم در استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار داشت. بم در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، اما در تاریخ 5 دی 1382 در اثر زلزله شدیدی که شهر بم وحومه آن را تحت تاثیر قرار داد، این ارگ به طور کامل از بین رفت. کل بنا یک دژ بزرگ بود که در قلب آن ارگ واقع شده، اما به دلیل ظاهر پرابهت ارگ که پر ارتفاع ترین قسمت کل مجموعه نیز به شمار می آمد، کل بنای دژ به عنوان ارگ بم نامیده می شد. کشورهای بسیاری به بازسازی بنا بعد از تخریب کمک کردند. کشورهایی مانند ژاپن و ایتالیا هرکدام یک میلیون دلار به بازسازی این ارگ کمک کردند و ارگ بم تا سال 1400 توسط کارشناسان مورد ارزیابی قرار می گیرد تا مورد حمایت های بیشتری قرار بگیرد.

ارگ قورتان، قلعه گلی مسکونی در جهان و اولین بنای خشتی در ایران

مجموعه ارگ قورتان در اصفهان یکی از بناهای تاریخی بسیار ارزشمندی است که در این شهر وجود دارد و قدمت آن به دوره باستان برمی گردد. ارگ قورتان را شاید بتوان جز معدود قلعه های خشتی و گلی در دنیا دانست که هنوز هم در آن، سکونت وجود دارد. روستای قورتان یا گورتان به دلیل داشتن تعداد گورخر فراوان و هم به دلیل شکارگاه بودن بهرام گور به این نام مشهور شده است. از طرف دیگر برخی نیز قورتان را برگرفته از واژه قورخانه در معنای اسلحه خانه یا انبار مهمات به کار برده و براین باور هستند که از این مکان برای انبار سلاح استفاده می شد. این ارگ تاریخی در فاصله 110 کیلومتری شرق اصفهان و 45 کیلومتری شمال غرب تالاب گاوخونی در جاده اصفهان به سمت ورزنه نیز قرار گرفته است. قلعه قورتان در اصفهان تنها قلعه ای است که مسکونی قلمداد می شود و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این روستا در مرکز دهستانی به نام گاوخونی قرار دارد و به گفته شواهد محلی قدمت آن به قرن چهارم و حکومت بهرام پنج ساسانی بر می گردد. این بنا نیز با مشکلاتی مانند فرسایش روبرواست که باید توجه جدی به ساماندهی و مرمت ارگ تاریخی قورتان صورت گیرد، زیرا این بنا یکی از آثار بی نظیر تاریخی در شرق اصفهان و اولین بنای خشتی بزرگ ایران است.

گوگد، دومین بنای خشت و گلی ایران

ارگ تاریخی گوگد، دومین بنای خشتی و گلی ایران یکی از مکان های دیدنی شهرستان گلپایگان است که تاریخ ساخت آن به حدود چهار قرن پیش باز می گردد. تنها سند مکتوب باقی مانده از این بنا، به صد و سی سال پیش تعلق دارد که نشان می دهد نصف بنای ارگ گوگد به عنوان مهریه، توسط فردی با نام علیخان به همسرش واگذار و پس از آن، این بنا به عنوان ارگ علیخانی نامیده شد. این بنای تاریخی از چهار برج قرینه زیبا، با دیوارهایی سرخ رنگ به ارتفاع 12متر تشکیل می شود. از این مکان در زمان جنگ به عنوان دژنظامی استفاده می شده است. روی درب ورودی شمالی، قسمتی به عنوان شاه نشین وجود داشته که در حال حاضر به عنوان هتل سه ستاره مورد استفاده قرار می گیرد. بر روی دیوارهای مرتفع این دژ، سوراخ هایی وجود دارند که از آن به عنوان سیستم ایمنی هشدار دهنده استفاده می شد. به این صورت که کبوترهایی را در این سوراخ ها نگهداری می کردند که شب ها با سر و صدای این کبوتران، متوجه ورود مهاجمان به درون ارگ می شدند. ارگ تاریخی گوگد به شماره 2574 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این بنا در سال1378 با نظارت اداره میراث فرهنگی بازسازی شد و اکنون به عنوان مکانی دیدنی برای بازدید و استراحتگاه گردشگران شهرستان گلپایگان استفاده می شود.

قلعه سیب، بلندترین بنای خشتی ایران

قلعه سیب بلندترین بنای خشت و گلی ایران، زیباترین قلعه خاکی کشور لقب گرفته و در شرق بلوچستان قرار دارد. عده ای معتقدند که نام قلعه سیب از نام روستای سیب گرفته شده است. سب به معنی چشمه زار است و چون در گذشته چشمه های زیادی در این منطقه جاری بوده، این منطقه را سیب نامیده اند. این قلعه بعد از دوران صفویه محل سکونت حاکمان شد و در عصر افشاریه یکی از اصلی ترین مقرهای نادرشاه به حساب می آمد. قلعه سیب روی صخره ای کم ارتفاع ساخته شده و ارتفاع آن به 23 متر می رسد. از قاعده بنا هر چه به سمت بالا می روید، اضلاع بنا کوچکتر می شوند. به طوریکه بنا در میانه، شکل هرمی ناتمام را پیدا کرده است. این بنا از سال 1370 تحت نظر سازمان میراث فرهنگی است.

ارگ بلقیس، بزرگترین سازه خشتی بعد از ارگ بم

ارگ بلقیس اسفراین پس از ارگ بم دومین بنای گلی ایران است و قدمتی حدود چهار هزار سال دارد. مهمترین مصالح به کار رفته در آن خشت و گل است. این کهن دژ، دارای 29 برج بوده که ارتفاع هر کدام از آن ها حدود 11 متر است و این 29 برج از هر سو با خندق احاطه شده اند. اسفراین به علت واقع شدن در شاهراه ورودی اقوام مهاجر به ایران از جمله قوم مغول، ازبک ها و افغان ها، در طول قرون اسلامی بارها مورد تجاوز و تخریب این اقوام قرار گرفته و دوباره با کوشش مردم سخت کوش این دیار سر از خاک برافراشته و شکوفایی خود را بازیافته است. این ارگ مانند دیگر بناهای گلی در ایران با مشکلاتی درگیر است. در اطراف ارگ دکل های برقی قرار گرفته که تخریب منظری و بصری این سازه میراثی را در پی داشته است. وجود دکل های فشار قوی برق در ضلع جنوبی ارگ، کار مرمت ارگ و بازسازی خندق را دچار مشکل کرده است. موضوع دکل برق شهر تاریخی بلقیس تنها مشکل این شهر تاریخی نیست. نبود نیروی یگان حفاظت به تعداد کافی یکی دیگر از مشکلات آن است. در این باره نیز نجفی مدیر پایگاه میراث ملی شهر تاریخی بلقیس گفته که معتقد است تا چند روز دیگر نیروی یگان حفاظت برای این شهر فرستاده می شود. اما اکنون مسئولان کاوش و یا کارکنان آنجا هم خودشان راهنمای گردشگری هستند و هم نیروی یگان حفاظت؛ با این حال اکنون دو نفر از نیروی های یگان حفاظت، مسئولیت حفاظت از این شهر تاریخی را بر عهده گرفته اند.

قلعه ایرج، بزرگترین قلعه خشتی جهان در ایران

قلعه ایرج یا به قول محلی ها قلعه گبری به عنوان یکی از زیباترین، باشکوه ترین و البته بزرگترین قلعه های ایران و جهان محسوب می شود. قلعه ایرج در شمال کمربندی ورامین به سمت پیشوا و در کنار روستای عسگرآباد قرار دارد. این قلعه از نظر زمانی هزار سال قبل از به دنیا آمدن مسیح (ع) و حدود 1500 سال قبل از تولد پیامبر اسلام (ص) بنا شده است. ساکنان این قلعه زرتشتی بوده اند و عنوان قلعه گبری نیز به همین دلیل به آن اطلاق می شود، زیرا گبر در لغت به پیروان دین زرتشتی گفته می شود. باستان شناسان از سال 1380 پیگیر احوال قلعه 1500 ساله شدند و دو سال بعد از این تاریخ نام قلعه ایرج، به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد. این قلعه علاوه بر داشتن ارزش تاریخی دارای ارزش ممتاز فرهنگی- ادبی نیز هست؛ به این معنا که کسی عظمت این بنای کهن را درمی یابد که شاهنامه فردوسی را خوانده باشد و با شخصیت ممتازی چون فریدون آشنا باشد. در کتاب مقدس زرتشتیان جمله ای آمده که عین جمله چنین است: «و چهاردهمین کشور با نزهتی که آفریدم وارنای چهارگوش است محل تولد فریدون، قاتل اژی دهاک» است. قلعه ایرج یکی دیگر از آثار باستانی کشور است که در گذر سالیان مورد بی مهری و غفلت قرار گرفته و متاسفانه بخش های زیادی از آن تخریب شده است. علاوه بر عوامل فرسایش دهنده طبیعی، دخالت های انسانی نیز باعث تخریب خیلی از بخش های این قلعه در طی این سال ها شده است. البته شکی در این نیست که با وجود همه این تخریب ها، همچنان قلعه ایرج شکوه خود را حفظ کرده و عظمت این دژ تاریخی هر بیننده ای را شگفت زده خواهد کرد، ولی با توجه به مشخصات کم نظیری که از این قلعه ذکر کردیم، لزوم توجه به آن و حفظ و حراست هر چه بیشتر از آن کاملا احساس می شود.

چغازنبیل، اولین بنای گلی ثبت شده در میراث جهانی

زیگورات دوراونتاش یانام امروزی چغازنبیل نیایشگاهی باستانی است که در حدود 1250 سال پیش از میلاد در دوران عیلامی ها ساخته و در شهرستان شوش در استان خوزستان واقع شده است. این سازه در سال 1979 به عنوان اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این بنا در 5 طبقه به ارتفاع 52 متر ساخته شده که امروزه فقط 2 طبقه از آن با ارتفاعی نزدیک به 25 متر باقی مانده است. این بنا برای تمام جهانیان شگفت انگیز است از این نظر که هزاران سال پیش ایرانیان به فکر استفاده از ابزار و بناهایی بودند که بتوانند حساب سال و تقویم خویش را داشته باشند. بسیاری از جهانگردانی که از این بنا دیدن می کنند نیاز به محلی برای استراحت دارند، اما این مکان از کمترین امکانات رفاهی برای جهانگردان بهره مند نیست.

عمارت ملک بوشهر، یکی دیگر از بنا های خشتی کهن ایران زمین

عمارت ملک بوشهر متعلق به یک قرن قبل است. در تاریخ 17 آذر 1377 این بنای گلی به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید که در هشت کیلومتری شهر بوشهر قرار گرفته و با مصالح محلی توسط معماران فرانسوی در دوره قاجاریه که مساحت زیر بنای 4000 متر مربع بوده، احداث شده است. این ملک با توجه به گذر زمان نیاز به مرمت وبازسازی داشته که در این رابطه معاون استاندار بوشهر، احیا و بازسازی این بنای تاریخی را یک ضرورت دانست و تاکید کرد: با توجه به اهمیت تاریخی عمارت ملک، تلاش مسئولان استان برای احیا و بازسازی این عمارت تاریخی به کار گرفته می شود. خورشیدی با اشاره به اینکه مرمت این بنا در سه مرحله کوتاه، میان و بلند مدت انجام می شود، تصریح کرد: برخی افراد نیازمند، مدت ها در اتاق های این عمارت سکونت داشتند که با همکاری و تعامل نهادهای حمایتی از جمله کمیته امداد و بهزیستی، وضعیت سکونت این افراد ساماندهی می شود.

گنبد علویان، سومین گنبد خشتی در جهان

از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه این گنبد به عنوان سومین گنبد جهان شناخته می شود، نامگذاری این بنا به گنبد علویان به این جهت بوده که خاندان علوی این بنا را ساخته اند و در گذشته های دور دارای گنبدی بوده که دیگر اثری از آن نیست و فرو ریخته است. گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم نظیر سده های میانی دوره اسلامی است که براثر فرسایش و رطوبت، تزئینات گچبری که راز آمیز وچشم نواز به نظر می رسیدند را از بین برده است.

گنبد سلطانیه، بزرگترین گنبد آجری و گلی جهان

گنبد سلطانیه در زنجان به عنوان بزرگترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان به ثبت رسیده و یکی از شاهکار های معماری ایران در دوره ایلخانی است. سلطانیه مهمترین اثر ایران بعد از تاریخ اسلام در ایران است. این گنبد زیبا و منحصر به فرد ایرانی در فهرست آثار جهانی یونسکو هم به ثبت رسیده است. این گنبد در حد فاصل سال های 704 تا 712 قمری به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی ساخته شده است. میزان بازدید گردشگران خارجی از گنبد سلطانیه در سال 95 را 6 هزار و 500 نفر برشمرد و افزود: این در حالی است که در سال 91 میزان بازدید گردشگران خارجی 986 نفر بوده است. این بنای گلی با مشکلاتی مانند فرسایش و پرداخت حقوق کارکنان این مجموعه مواجه بوده که بخشدار سلطانیه در این باره گفته است: حل مشکلات مربوط به بازسازی و پرداخت حقوق کارکنان گنبد سلطانیه مورد تأکید استاندار زنجان است و مسئولان مربوطه در این رابطه باید دقت نظر لازم را داشته باشند.

دژ شاپور، بنای گلی مربوط به دوره ساسانی

قلعه فلک الافلاک یا دژ شاپور یکی از مکان های تاریخی در شهر خرم آباد و استان لرستان است. نام دیگر قلعه فلک الافلاک قلعه دوازده برجی است. قلعه فلک الافلاک در نزدیکی رودخانه خرم آباد قرار دارد و مربوط به دوره ساسانیان می شود. این قلعه در قرن چهارم هجری به فرمان بدرین حسنویه تجدید بنا شد. این قلعه دارای هشت برج است که محیط کلی آن 228 متر و ارتفاع بلندترین دیوار آن تا سطح تپه 5/22 متر است. در گذشته تمام قلعه فلک الافلاک یک صحن داشته، اما در دوره های بعد با ساخت چند اتاق آن ها را به دو قسمت تقسیم کرده اند. گرچه قلعه ویژگی های خوبی برای جهانی شدن داراست و دارای ارزش باستانی و فرهنگی زیادی است، اما باید بپذیریم ثبت جهانی شدن هم به این سادگی ها نیست. از طرف دیگر قلعه فلک الافلاک مشکلات عدیده ای دارد که متاسفانه نادیده گرفته می شوند. با وجود این همه اعتراض و جوی که برای مرمت آن راه افتاد، هنوز آنطور که باید و شاید اقدامی صورت نگرفته است. صنعت گردشگری در لرستان ضعیف است و همه این ها دلایلی هستند که به خاطر وجود آن ها باید احتمال رد شدن قلعه فلک الافلاک را برای ثبت جهانی دست کم در سال نخست در نظر بگیریم.

منبع: باشگاه خبرنگاران