تلفیقی از ریاضی و هنر بر پیکره برج چهل دختر

دامغان، شهری باستانی است که در نقطه جغرافیایی در حدود 340 کیلومتری شمال شرق تهران واقع شده است. این شهر کهن ترین و باستانی ترین شهر پارتی ایران بوده و یکی از آثار تاریخی آن برج چهل دختر است.

نام قدیم دامغان ده مغان و صد دروازه بوده و دارای آثار باستانی فراوانی از جمله تاریخانه است. شهر دامغان در مسیر جاده 44 قرار گرفته است. مردم دامغان به زبان فارسی و لهجه دامغانی تکلم می کنند.

دامغان، روزگاری پایتخت حکومت اشکانیان بوده و به «صددروازه» شهرت داشت. «برج چهل دختر» مزین به هنرنمایی معماران با تکیه بر علم ریاضی، نمونه ای از جلوه تاریخی این شهر در استان سمنان است.

وقار و قدرت حیرت آور‏ برج چهل دختر مربوط به ابعادش نیست، بلکه ناشی از طرح و مقاومت آن است. این بنا قریب به 700‬ سال بدون یک ترک خوردگی‏ در کشوری زلزله‏ خیز دوام‏ آورده که این موضوع حکایت از استفاده از علم ریاضی دقیق و مکانیک‏ بی عیب در معماری این دوره از تاریخ دارد.

نقشه کلی برج به صورت دایره ای و با بدنه استوانه ای است که با استفاده از اصول ریاضی و به صورت دقیق ساخته شده و همین امر سبب شده تا کمترین صدمه و آسیبی بر بدنه و پیکر برج بر اثر حوادث طبیعی وارد شود.

خانیکوف از دانشمندان جغرافیادان روسی، در یکی از کتاب هایش برج چهل دختر دامغان را از آثار اوایل دوران حکومت سلجوقیان معرفی کرده و معتقد است که این برج در سال 446 هجری قمری ساخته شده است. او در کتابش از امامزاده سخنی به میان آورده و عنوان می کند که امامزاده درون مسجدی ساخته شده است.

این جغرافیدان روس گفته است: در باغچه سبزی کاری متصل به مسجد، برج کوچکی وجود دارد که بسیار ساده، اما با ذوق و سلیقه بنا شده است.

کتیبه ای بر سردر بیضی شکل این برج قرار دارد که نشان می دهد این بنا در سال 446 به فرمان امیر ابوشجاع عسگر بیک پسر اصفهان بنا شده، اما بقیه کتیبه زیر گچ کاری های سال های بعد پنهان مانده است.

طراحی و ساخت این برج قدیمی، شباهت بسیاری به «برج طغرل ری» و «میل رادکان»، دارد و با توجه به کتیبه ای که به خط کوفی در خارج از برج حک شده، قدمت این بنا مربوط به قرن چهارم هجری قمری دوره حکومت سلجوقیان بوده و در سال 446 هجری قمری و برابر با سال 1054 میلادی ساخته شده است.

نکته قابل توجه در تزئین برج چهل دختران وجود یک سلسله سواستیکا است. برج مقبره ای چنان گرد و مخروطی بالا رفته که گویی قالب ریخته اند. در داخل گنبد قبری ساده و گچی به ابعاد 74 در 216 و ارتفاع 30 سانتی متر بدون هیچ گونه تزئین و سنگ نوشته ای وجود دارد که گفته می شود این مقبره، محل دفن یکی از حاکم های منطقه است.

ارتفاع برج چهل دختر دامغان حدود 80 متر و 14 سانتیمتر است، بدنه برج تا محل شروع قرنیز از 2 بخش تشکیل شده که بخش پایینی با آجرکاری ساده پوشش یافته و بخش دوم با دو نوار تزئینی در مایه نگاره های هندسی مزین شده است.

برج دارای یک ورودی بوده که دارای 2 متر و نیم ارتفاع و حدود 2 متر عرض است. این ورودی به صورت یک دهلیز کوچک و در بدنه برج تعبیه شده است. همچنین طاقی هلالی شکل در درگاه وجود دارد که روی ستون های کوچکی به شکل استوانه ای و باریک که در دو طرف قرار دارد، سوار شده است.

در ساخت برج از آجرهای ظریف استفاده شده، اما این آجرها به گونه ای هنرمندانه و زیبا روی یکدیگر کار شده که گویی در چسباندن و قرارگرفتن آن ها، از هیچ نوع ملاطی استفاده نشده است.

معماران و باستان شناسان، ساخت بناها را که از ترکیب دو عنصر آب و خاک تشکیل شده است، معماری عریان ایرانی می نامند و معتقدند که این نوع معماری شگفت انگیز، با آجرکاری به نهایت کمال می رسد و برج چهل دختر دامغان با نوع چینش آجرها جز این نوع معماری محسوب می شود.

یکی از شاخصه های معماری ایرانی در عصر میانه استفاده از خط به جای تصویر است، در این دوره هنرمندان ایرانی از خط کوفی در نوشتن و کلام برای تزئین استفاده می کردند و این نوع تزئین در برج چهل دختر دامغان، همراه با قداستی بی نظیر، شاهکار است.

باتوجه به اسناد و متون ثبت شده به نظر می رسد که برج چهل دختر دامغان همانند بسیاری از بناهای عصر میانه که بیشتر به منظور آرامگاه، زیارتگاه و یادبود ساخته می شد، به عنوان یک آرامگاه خانوادگی احداث شده است.

آرامگاه چهل دختران یا برج چهل دختر دامغان یا مقبره چهل دختران واقع در مرکز شهر دامغان و در محوطه امامزادگان «محمد (ع) و جعفر (ع)» در پانزدهم دی 1310 با شماره ثبت 83 به عنوان یکی از آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

منبع: ایرنا