برج چهل دختران دامغان | مقبره ی آجری سر به فلک کشیده

مقبره چهل دختران واقع در شهر دامغان، دومین آرامگاه به جای مانده از زمان طغرل سلجوقی است. این مقبره برجی شکل در وسط شهر و در پشت بقعه امامزاده جعفر قرار گرفته به طوری که مجموعه امامزاده و ملحقات آن مانع دید نمای اصلی می شود، به خصوص اینکه در وضع کنونی برج زیبای چهل دختر در محوطه ای پایین تر از سطح زمین های مجاورش واقع شده است. ارتفاع برج آجری با گنبدش در حدود 5/15 متر، محیط خارجی آن در پایین 23 متر و قط داخلی آن 5/5 متر است. در مجله همگردی با ما همراه باشید تا برج چهل دختران دامغان را بیشتر بشناسیم...

معماری خارج برج چهل دختر

مقبره با نقشه ای دایره شکل و بدنه ای استوانه ای در وضع بسیار عالی و محکم بنا شده است. آجرهای ظریف این برج در بدنه چنان زیبا روی هم کار گذاشته شده که گویی ملاطی بین آجرها وجود ندارد. مدخل ورودی برج تاریخی چهل دختر به بلندی 55/2 و پهنای 87/1 متر به شکل دهلیز کوچکی در بدنه برج جای گرفته است. این درگاه شامل طاقی هلالی است که بر روی ستونچه های استوانه ای و باریک دو طرف در برپا شده است. این ستونچه ها بر روی یک قاعده چهارگوش به بلندی 25 سانتی متر به طرز بسیار زیبایی بنا شده اند، تزیینات این ستونچه را آجر پاره های کوچکی که در داخل ملاط اصلی فرو رفته است تشکیل می دهند. سرستون این ستونچه ها استوانه شکل، از سه ردیف آجر که به طور افقی روی هم چیده شده اند درست شده و پایه طاق هلالی درگاه را تشکیل می دهند. کتیبه کوفی گچبری شده در حاشیه طاق هلالی که زینت بخش این درگاه است، احتمالا نام بانی و سال ساخت این بنا را ذکر می کرده است. سطح داخل طاق هلالی را قوسی مقعر شکل تشکیل می دهد که سطح آن با آجرهای چهارگوشه کوچک به طرح های زیگزالی مزین شده است. در نقطه اتصال انحنای هلال درگاه، نقش برجسته گچبری شده ی این مدخل را زینت داده است و طرح های برجسته آجری و گچی در لچکی ها، در کل زیبایی خاصی به مدخل ورودی برج داده اند. گرچه بدنه برج چهل دختران دامغان، استوانه ای شکل است اما قطر بدنه آن از پایین به بالا کمتر می شود و این تغییر اندازه را در نمای اصلی برج چهل دختران دامغان به خوبی می توان دید. قسمت اعظم پایین برج دارای آجرچینی ساده و در بالای کتیبه ای به خط کوفی به کار برده شده است. کتیبه در میان چند ردیف نقوش هندسی آجری که به موازات یکدیگر دور بدنه می چرخند، قرار گرفته است. در بالای این کتیبه نیز یک دور آجرچینی تزیینی دیگر، همانند تزیینات زیرین کتیبه و سپس دو ردیف مقرنس زیبا به چشم می خورد. بر فراز برج، گنبد آجری پیازی شکلی استوار است که مرور زمان و بادهای سهمگین دامغان نتوانسته است خللی در استحکام بنا به وجود بیاورد.

معماری داخل برج چهل دختر

نقشه ی داخلی برج دایره ای شکل و بدنه آن شبیه به نمای خارجی اش استوانه ای شکل می باشد. برج در داخل به وسیله پوششی قبه ای شکل پوشیده شده که در وسط این قبه روزنه مسدودی وجود دارد. بدنه برج تماما با گچ اندود شده و کف آن با آجر مفروش است. در داخل این برج قبر ساده ای موجود است که با ساختمان برج متناسب نیست. چنانکه از قرائن برمی آید تا چندی قبل سطح داخلی برج چهل دختران دامغان مرتفع تر از زمان کنونی بوده که بتدریج خاک برداری شده است.

تاریخ بنای برج چهل دختر

در سال 1858 میلادی که خانیکوف از دامغان می گذشت، کتیبه های این بنا توجه اش را جلب کرد و توانست تا حدودی تاریخ آن را بخواند، نامبرده این برج را از ابنیه دوره سلجوقی و تاریخ بنای آن را سال 446 هجری (1054- 55 میلادی) ذکر می کند. مطابق کتیبه های موجود در مقبره های این بنا به دستور ابوشجاع موسوم به اسفاربکی بن اصفهان، که هویت وی مجهول است ساخته شده است. این نوشته روی نواری که در قسمت بالای بدنه برج قرار دارد دیده می شود و سردر ورودی مقبره فاقد تاریخ است. متن کتیبه برج به شرح زیر است:
"بسم الله الرحمن الرحیم امر ببناء هذه القبه الامیر الجلیل ابوشجاع اسفاربکی (؟) پیر (؟) اصفهان رضی الله عنه و- ذنوبه مستعدا لنومه و تربه له ولا ولاده غفرالله لهم والله (؟) بیننا محمد صلی الله علیه فی سته ست و اربعین و اربعمائه.