سفر به تفلیس | سفری کوتاه که شما را شگفت زده می کند

کشور گرجستان که یکی از کشورهای حوزه قفقاز به شمار می آید، یکی از مقاصد گردشگری ایرانیان محسوب می شود. این کشور زیبا که در سر حد اروپای شرقی و آسیای غربی قرار گرفته، با روسیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکیه همسایه است. بزرگترین شهر و پایتخت گرجستان شهر تفلیس نام دارد که دارای زیبایی های خاص خود است. برای آشنایی بیشتر با جاهای دیدنی تفلیس، با ما و راهنمای سفر به تفلیس همراه باشید.

وجه تسمیه نام تفلیس

در زبان گرجی به این شهر تهبیلیسی یا تفیلیسی می گویند که در حقیقت این نام ها از کلمه ای گرفته شده است به نام تپهیلی. تهیلی در گرجستان به معنای گرم بوده و به نظر می رسد نهادن این نام بر این منطقه زیبا و دیدنی، به دلیل چشمه های آبگرم مشهور این پایتخت زیباست. اما تاریخچه به وجود آمدن این منطقه قطعا در راهنمای سفر به تفلیس شنیدنی به حساب می آید. می گویند روزی پادشاه وقت گرجستان، واختانگ یکم معروف به ایبریا در حوالی جنگلی به نام متسختا به همراه درباریان مشغول شکار و تفریح بود. دست بر قضا، شاهین پادشاه گرجستان برای شکار قرقاولی به هوا بر می خیزد و پادشاه و همراهانش را به دنبال خود می کشاند. بعد از مدتی پادشاه گرجستان شاهین خود را نشسته در کنار چشمه آبگرمی می یابد که بخار خوشایندی از آن خارج می شد. به قدری تعداد این چشمه های جوشان شگفت آور بوده که پادشاه گرجستان فرمان احداث شهری را در آن منطقه صادر می کند و نام آن را «تبیلیسی» به معنای دارنده چشمه های آبگرم می گذارد.

موقعیت جغرافیایی شهر تفلیس

از راهنمای سفر به تفلیس اینطور به نظر می آید که شهر در هزاره چهارم تا سوم پیش از میلاد محلی برای سکونت شده باشد، اما برای اولین نام قلعه یا شهر را برای تفلیس می توان در سالنامه های قرن چهارم میلادی مشاهده کرد. شهر زیبای تفلیس نه به عنوان پایتخت کشور گرجستان بلکه به دلیل واقع شدن در منطقه ای استراتژیک همواره دارای اهمیت فراوانی بود. شهر زیبای تفلیس که در دویست و پنجاه کیلومتری دریای سیاه و صد و بیست کیلومتری رشته کوه قفقاز قرار دارد، با شهرهای مهمی چون شیکاگو، بوستون، تاشکند، رم، بارسلون و استانبول هم عرض است. پایتخت زیبای کشور گرجستان در دره ای گسترده شده که در دو طرف رودخانه کر قرار دارد. این رود که سرچشمه آن از کوه های کردستان ترکیه بوده، به طول سی و شش کیلومتر در شهر زیبا و دیدنی تفلیس جریان دارد. جریان آب این رودخانه را سد اورتاچالا تنظیم می کند. از جاهای دیدنی تفلیس پنج نهر کوهستان بوده که از دامنه های اطراف به رود کر می ریزند. از سمت غرب تساوکیسیس تسقالی (تسکالی) و دیگمیس تسکالی وره و از شرق دو نهر لوچینیس تسکالی و گلدائیس تسکالی به سمت رود کر جریان دارند. لیسی و کو نام دو دریاچه زیبا بوده که در دامنه های بخش شمالی شهر تفلیس گرجستان قرار دارند. از مغرب کوه های متاتس و از مشرق رشته کوه ماخات شهر زیبای تفلیس گرجستان را احاطه کرده اند. همچنین، چشمه های آبگرم در دامنه های شمال شرقی کوه تابوری وجود دارند و دارای ترکیبات سولفات و قلیا هستند.

آب و هوای شهر تفلیس

از مواهب پایتخت کشور گرجستان، نسیم دائمی است که از کوهستان های اطراف می وزد و هوای این شهر گرجی تبار را همیشه پاکیزه نگاه می دارد. درجه حرارت 2/25 مخصوص گرمترین ماه تابستان تفلیس بوده و منفی 1 درجه حرارت سردترین ماه است. البته بین ماه های آذر تا اسفند، دمای هوا در شهر زیبای تفلیس به زیر صفر می رسد. در راهنمای سفر به تفلیس می توان گفت درجه حرارت میانگین پایتخت تاریخی گرجستان 2/13 است. البته، بیست و پنج روز در تابستان هوای پایتخت گرجستان به بالای سی درجه هم می رسد. 505 میلیمتر نیز متوسط سالانه بارش باران در شهر تفلیس هست. تفلیس در ابتدا در طول ساحل رودخانه گسترش پیدا کرد، اما با افزایش جمعیت، دامنه ها، فلات ها و تپه های اطراف نیز زیر ساخت و ساز رفت و شهر را گسترش بیشتری داد.

درباره شهر تفلیس

طبق نوشته های مینورسکی در سال 1783 میلادی و بعد از دوران سلطنت ایراکلی و تیموراز، شهر زیبای تفلیس دارای شصت و یک هزار سکنه در چهار هزار خانه بوده، اما با حمله آقامحمد خان قاجار به گرجستان در سال 1795 میلادی، تعداد سکنه این شهر تاریخی به سی و پنج هزار تن کاهش یافته که در سه هزار خانه زندگی می کرده اند. البته، در سرشماری بعدی شهر تفلیس با افزایش جمعیت بسیاری مواجه شده و در سرشماری سال 1922 میلادی پایتخت گرجستان دارای دویست و سی و سه هزار و نهصد و پنجاه و هشت تن مقیم بوده که از این میان 3984 نفر ایرانی، 2457 نفر آلمانی، 3255 نفر ترک آذری، 9768 نفر یهودی، 38612 نفر روسی و 85309 نفر ارمنی بوده اند که در کنار 80844 نفر گرجی زندگی می کرده اند. از شهر تفلیس در سفرنامه ها و کتاب های تاریخ بسیار یاد شده است. اصطخری درباره شهر تفلیس در قرن چهارم می نویسد که اهمیت تفلیس از باب الابواب کمتر است، اما شهری بوده پر از نعمت و میوه با رونقی بسیار در کشاورزی. اصطخری چنین ادامه می دهد که شهر تفلیس گرجستان دارای گرمابه هایی است که نیاز به آتش ندارند و مانند گرمابه های طبریه گرم هستند. از آب خوش رود کر نیز بسیار تمجید کرد. احمد بن اسحاق یعقوبی در کتاب تفلیس در گذر تاریخ این شهر را منطقه ای دانسته که سی فرسخ با قالیقا فاصله دارد. وی که این مطالب را در قرن سوم نگاشت، می گوید رودخانه بزرگ از قالیقا سرچشمه می گیرد. اطلاعات کاملتری درباره شهر زیبای تفلیس، ابن حوقل در قرن چهارم میلادی بیان کرده است. ابن حوقل تفلیس گرجستان را دارای دو حصار گلی و سه دروازه دانسته که به وسعت باب الابواب نمی رسد. وی شهر زیبای تفلیس را مکانی خوانده که با داشتن مسجد جامع، مکانی است «فراخ نعمت و استوار و پر برکت و ارزان کالا» و در ادامه آن را نسبت به سایر بلاد مشابه، برتر خواند. وی از آسیاب های بادی تفلیس در کنار حمام های همیشه گرمش تمجید فراوان نموده و گفته است که این آسیاب ها همانند آسیاب های موصل و ارقه، گندم آرد می کنند. نگارنده بسیار بر دائر بودن شعائر اسلامی و بلند بودن بانگ اذان از مساجد تفلیس یاد کرده و آن را ستوده است. نویسنده کتاب حدود العالم نیز دو باروی بزرگ شهر زیبای تفلیس گرجستان را « ثغر می داند بر روی کافران» و ابودلف نیز از دیوار عظیم دور شهر در کنار حمام های همیشه گرمش در قرن چهارم بسیار یاد کرد. از افراد مشهور دیگری که از تفلیس عبور کرده و درباره وفور نعمت و رود کر و دیوار و باروی شهر نوشته اند، می توان به نام هایی چون خاقانی شروانی، مارکوپولو، ابوالفدا، حمدالله مستوفی، حاجی خلیفه اشاره کرد. در این میان، اولیا چلبی شرح نسبتا کاملتری از وضعیت تفلیس گرجستان ارائه داده و نوشته است که بخش بزرگتری از شهر تفلیس در ساحل سمت راست رود کر قرار دارد. چلبی این گونه نگاشته است که تفلیس دارای پادگانی با سه هزار سرباز بوده و هفتاد برج داشته است. در ارگ بدون خندق تفلیس، ششصد خانه قرار داشت و در ارگ کوچکتر سیصد خانه. همه این تواریخ و اسناد حاکی از فزونی و برکت در طبیعت تفلیس و اهمیت پایتخت گرجستان در تمام ادوار تاریخ بوده و حکایت در این مورد بسیار است. اولین شخص اروپایی که وارد پایتخت گرجستان کنونی شده و از آن نوشته است، کسی نیست جز جهانگرد مشهور فرانسوی، شاردن. او که در سال 1673 میلادی قدم بر تفلیس گذاشت، آن را یکی از زیباترین شهرهای ایران خواند و نوشت که شهر تفلیس در دامنه کوهی قرار دارد که رود کر در شرق آن جاری است. دور شهر را با قلعه و دیواری محکم حفاظت کرده اند و قلعه بزرگی در دامنه کوهی در جنوب قرار دارد که محل سکونت سپاهیان ایرانی الاصل و رعایاست. او از چهارده کلیسا نام برده که شش تای آن ها متعلق به گرجستانی ها و باقی مخصوص ارامنه بود. نکته جالبی که شاردن بیان کرده است، ممانعت گرجستانی ها از ساخت مسجد بود. با اینکه شهر در دست مسلمانان ایرانی بوده، اما به زور اسلحه اجازه ساخت مسجد داده نشده است. شادرن اقدام به تنظیم یک اطلس از وضعیت جاهای دیدنی تفلیس نیز نموده که در آن نوزده اثر تاریخی نشانه گذاری شده اند. در دوران حکومت صفویان از قلعه تفلیس که محل استحکامات نظامی آن هم بوده، پلی به ولایت گرجستان وجود داشته است.

روایت ناصرالدین شاه قاجار از شهر تفلیس

ناصرالدین شاه قاجار، هنگام بازگشت از سفر اروپای خود به سال 1290 برای مدت کوتاهی در شهر تفلیس اقامت داشت. این پادشاه دست به قلم، درباره سفر به تفلیس نوشته است که شهر جدید که محله حاکم نشین بوده، در شمال رود کر قرار دارد و شهر قدیم تفلیس در جنوب. وی چنین نگاشته است که روی تپه می توان آثار قلعه قدیم سلاطین گرجستانی را مشاهده نمود. او که در آن زمان جمعیت تفلیس را پنجاه هزار تن ذکر می کند، گفته است تا پنجاه سال قبل تر، تفلیس بسیار محقر و کثیف بوده و در همین سال های جدید، صاحب عمارت و مکتب خانه شده است. در همان سال ها، محمد حسن خان اعتماد السلطنه نیز درباره شهر زیبای تفلیس گرجستان نوشته که شهر بر دو بخش جدید و قدیم است. شهر قدیم دارای کوچه های تنگ و کثیف و پر پیچ و خم و شهر جدید نظیف و راست و صاف و وسیع هست. عرض هر کوچه شهر جدید را شصت قدم تخمین زده و این بخش تفلیس را دارای دو مسجد، بیمارستان و هفت کاروانسرا خوانده است. او جمعیت شهر را که ترکیبی از نژادهای مختلف بوده، شصت و پنج هزار نفر ثبت کرده و گفته است در پادگان های تفلیس همواره ده هزار سرباز آماده وجود دارند. او از عدالت خانه بزرگ، ضراب خانه و جبا خانه تفلیس نیز یاد کرده است. میرزا سراج الدین عبدالرئوف نیز در سال 1900 میلادی و در زمان سفر به تفلیس بسیار از باغ ها، آب و هوا و طبیعت زیبای تفلیس نوشته و باغ مجتهد را بسیار زیبا توصیف کرده است.

ارگ و قلعه های نابود شده تفلیس

با توجه به راهنمای سفر به تفلیس، شهر دارای چهار بخش بوده که سه بخش آن در قسمت راست ساحل رود کر قرار داشته است. پایتخت امروزی کشور گرجستان ظاهرا با نام تفیلیسی مشهور بوده و حوالی چشمه های آبگرم گسترش یافته است. به طور مشخص سه ارگ در شهر تفلیس وجود داشت:

1–ارگ تابور (کورچی قلعه): این ارگ قدیمی که در سال 1785 ویران شد و از بین رفت، بر روی تپه ای در ساحل راست رود کر قرار داشته که محافظ دروازه جنوبی بوده است.

2–ارگ نارین قلعه: این ارگ که در تپه کالا قرا داشته، در سال 1818 به طور کامل تخلیه شد. ارگ نارین قلعه پیش از اسلام با نام شوریس - تسیخه (واخوشت) شناخته می شد.

3–ارگ ساحل چپ (ایسانی): در سال 1728، ترک ها برای آخرین بار در این منطقه اقدام به سنگر بندی کردند که البته نیمه کاره رها شد. این ارگ به عنوان سر پل عمل می کرد و قدیمی ترین قصر سلطنتی تفلیس رو به روی پل قدیمی قرار داشته که در سال 1725 توسط ترک ها ویران شد. این قصر زیبا و باشکوه در سال 1638 به دستور رستم شاه مسلمان قمصری بنا شد.

جاهای دیدنی تفلیس

جاهای دیدنی تفلیس بسیارند و توصیف و توضیح آن ها حدیثی است مفصل. در این بخش تنها به مهمترین جاهای دیدنی تفلیس اشاره می کنیم که در صورت سفر به این پایتخت زیبا، دیدن آن ها را از یاد نبرید:

1-کلیسای جامع تثلیث تفلیس (Holy Trinity Cathedral of Tbilisi)

2-شهربازی متاتسمیندا و بام تفلیس (Mtatsminda Park)

3-سد ژینوالی (Jinvali Water Reservoir)

4-قلعه باستانی ناریکالا (Narikala)

5-پارک آبی جینو پاردایس (Gino Paradise Tbilisi)

سخن آخر

پایتخت گرجستان با داشتن طبیعتی بی نظیر و وصف ناشدنی و قرار گرفتن در منطقه ای مهم، بسیار دیدنی بوده و نباید به سادگی از جاهای دیدنی تفلیس گذشت. آشنایی با تاریخ و فرهنگ و آداب هر ملتی، قبل از سفر به آن، پیش زمینه ای است برای لذت بیشتر از سفر به یک فرهنگ دیگر.