تاریخچه پل خواجو | پلی به قدمت تاریخ جهان

پل خواجو، یکی از شاهکارهای ساخته شده در عصر سلطنت شاه عباس دوم در شهر زیبای اصفهان است که از جنبه معماری، جلوه های بصری و همچنین میزان مقاومت و استحکامات کلی سازه ای از جمله برترین پل های احداث شده جهانی در زمان خود بوده است! معماری پل خواجو که در بخش شرقی سی و سه پل واقع شده و بر روی رودخانه زاینده رود قرار گفته است، در طول تاریخ از نام های متعددی برخوردار بوده که یکی از مشهورترین این اسامی در تاریخچه پل خواجو که هنوز هم عده ای از بومیان نصف جهان یعنی مردم قدیمی شهر اصفهان از آن به عنوان اسم اصیل پل خواجو استفاده می کنند، بابا رکن الدین یا بهتر است بگوییم پل بابا رکن الدین است. پس اگر شما نیز همچون ما شیفته دیدنی های پل خواجو شده اید، تا انتهای این مطلب با مجله همگردی همراه شوید تا قدری بیشتر با تاریخچه پل خواجو آشنایی پیدا نمایید. لازم به ذکر هست که پل خواجو در تاریخ پانزدهم دی ماه سال 1310 خورشیدی به شماره ردیف 111 در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است.

نامگذاری و علت قرارگیری اسامی مختلف بر روی پل خواجو

در تاریخچه پل خواجو، از اسامی و نام های گوناگونی برای نامگذاری پل مشهور شهر اصفهان استفاده شده است که عبارتند از پل تیموری، پل خواجو، پل بابا رکن الدین، پل حسن آباد، پل شیراز، پل گبرها و پل شاهی. نام تیموری به این جهت بر روی پل قرار داده شده که به گواهی تاریخ، تیمور به حسن پاشا دستور ساخت و احداث چنین بنای شگرفی را داده و او نیز طی مدت زمان معینی به دستور شاه خود چنین پل مستحکمی را بنا نمود. اسم خواجو نیز که از عنوان اعطایی خواجه به بزرگان و مشاهیر شهر گرفته شده، به دلیل قرار گیری این پل در مقابل محله ای به اسم خواجو در شهر اصفهان بر روی آن گذاشته شد که البته تا به امروز نیز به بر روی آن باقی مانده است! اما خطاب نمودن آن به پل بابا رکن الدین در گذشته و حال به خاطر ارج نهادن و احترام به عارف بزرگی به همین نام است که در سال 769 هجری قمری دار فانی را وداع گفت و مقبره ایشان هم که در حوالی جاده قدیم شیراز یعنی مزارستان تخت فولاد واقع شده از دیرباز تا کنون همیشه مورد توجه و احترام ایرانیان قرار داشته است. نام حسن آباد نیز که در برهه ای از تاریخچه پل خواجو بر روی چنین اثر شاخصی از معماری چشم نواز ایرانی قرار گرفته، به جهت اسم قبلی محله خواجو است که آن را حسن آباد می نامیدند. نام گبرها نیز از این رو بر روی این پل قرار داده شده که محل تردد و عبور و مرور گبرها برای خروج و یا ورود به محله خودشان تنها از طریق این پل میسر شده بود و در آخر نیز دلیل اینکه در مقطعی از زمان، این سازه عظیم و جذاب گردشگری را پل شاهی عنوان کرده اند به این خاطر بوده که تکمیل کننده و زیبا کننده پل را شاه عباس دوم می دانستند و به پاس قدردانی از زحماتی که وی برای آبادی این پل در شهر اصفهان کشیده بود، نام آن را پل شاهی قرار دادند.

تاریخچه مختصری در خصوص این بنای قدمتی در اصفهان

در تاریخچه پل خواجو چنین نقل شده است که گمانه زنی های ساخت و احداث یک پل بر روی رودخانه پر آب زاینده رود در ایران، تقریبا با فرا رسیدن سال های پایانی حکومت تیموریان بر این مرز و بوم به گوش می رسید که در نهایت ساخت آن برعهده خاندان صفوی و به طور دقیق تر به دست شاه عباس دوم و در سال 1060 هجری اتفاق افتاد. شاه عباس دوم که دستور ساخت و ساز یک بنای فوق العاده عظیم و دیدنی را بر روی بستر رودخانه زاینده رود صادر نموده بود، طرح ایجاد یک منزل سلطنتی برای اقامت خود و سایر نزدیکانش بر روی همین پل را نیز در دستور کار سازندگان پل قرار داد! منزلی که هم اکنون نیز اگر سری به معماری پل خواجو بزنید، می توانید آن را مشاهده نمایید و از تماشای دیوارهای مزین شده معماری پل خواجو حسابی به وجد بیایید. جالب است بدانید نام خواجو به این منظور بر روی این سازه شاهکار معماری ایرانی قرار گرفته که برگفته از کلمه خواجه است و آن نیز لقبی است که در عصر حکومت صفوی به بزرگان و مشاهیر کشوری اعطا می شد! ژان باپتیست تاورنیه (بازرگان و جهانگرد مطرح اهل فرانسه) در توصیف معماری پل خواجو آورده که در هر دو سوی مسیر تردد آن، دو ساختمان مسکونی به چشم می خورد که مالیکت آن ها بر عهده شاه ایران است و جریان آب رودخانه نیز همچون بستری گسترده تا دور دست ها چشم های شما را به خود مسخ می کند. وی می گوید معماری پل خواجو بر روی عمیق ترین قسمت رودخانه زاینده رود احداث شده است و مراد از ساخت دیدنی های پل خواجو کوتاه نمودن مسیر رفت و آمد اهالی اصفهان، خصوصا مردم محله گبر بوده تا برای جا به جایی های خود از روی این پل گذر کنند و از خیابان چهار باغ خواجو که گویی یکی از خیابان های سلطنتی آن دوران نیز بوده، عبور نکنند. همچنین تاورنیه در نوشته های خود حول تاریخچه پل خواجو آورده که زمان ساخت و اجرای چنین سازه عظیم و قابل توجهی در دنیا از 1057 تا 1077 هجری به طول انجامیده و نخستین نامی که بر روی آن قرار داده، نیز حسن بیک بوده است. در خصوص تاریخچه پل خواجو در کتاب عباسنامه به نوشته محمد طاهر وحید قزوینی که در خلال سال های 1110 تا 1015 هجری گردآوری گشته است؛ آورده شده که به هنگام اتمام مراحل ساخت و احداث پل، شاه عباس دوم دستور به تزئین و گل ریزان کردن پل توسط مقصود بیک سفره چی باشی داد و خود مسئولیت مزین سازی چشمه های وسط این پل را که از آنان به معنای کلمه در سخن و همچنین دل در بدن تعبیر کرده، برعهده گرفت و تزئینات هر کدام از طاق های آن را نیز به حاکمان هر کدام از محلات شهر اصفهان واگذار کرد. او همچنین در توصیف زیبایی های بی حد و حصر این سازه مشهور جهانی می گوید که با معماری و بهره گیری از علم، ایرانیان توانسته اند آب رودخانه زاینده رود را به سدی که در پشت پل حسن آباد قرار گرفته، انتقال دهند و سبب ایجاد فواره هایی شوند که آب از آن ها تا ارتفاع 3 گزی به بالا می جهد! او ادامه می دهد که در سراسر مسیر دیدنی های پل خواجو، چادرها و سایبان هایی از جنس پارچه زر برپا شده و سیم هایی از جنس مفتول نیز جهت آویزان نموده فانوس هایی با طرح های گوناگون و همچنین شمع های متعدد نیز در کل مسیر دیدنی های پل خواجو به چشم می خورد. در تمامی حجره های تعبیه شده بر دیدنی های پل خواجو از فرش های نفیس ایرانی و قالیچه های چشم نواز قائن و کرمان استفاده شده و در هر مجلسی نیز از مردم خوش لباس اهل هند و ارامنه زیبا و گلگون صورت در کنار جوانان خوش بزمِ عباس آبادی برای ایجاد جوی پر از شور و نشاط استفاده کرده اند. در این میان پادشاه در خانه ملوکانه اش و در کنار نزدیکان و اعضای خاندان سلطنتی خویش به استراحت و تفریح می پردازد و سایر درباریان وی نیز خود را در حجره ای بر روی پل حسن آباد مشغول و سرگرم جشن نموده اند. یکی از شاعران بومی اصفهان که اتفاقا هم دوره حکیم شفایی نیز بوده است؛ یعنی بابا محمدعلی اصفهانی در وصف احداث دریاچه و تاسیس سد بر روی پل خواجو چنین نغمه سر داده است که:

ندانم چون کنم تعریف آن پل * * * کزو ایجاد شد راه توکل

شکوه بحر اگر آنجا کشد سر * * * جهد مانند میمونی ز چنبر

فارغ از همه این موارد، پل خواجو علاوه بر کاربری شهری خود در زمینه های حمل و نقل و عبور و مرور مردم به عنوان یک جاذبه گردشگری و تفرجگاهی نیز از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته تا جایی که قصص الخاقانی نام پل را در نوشته های خود، پل شاهی نامیده و تاریخچه پل خواجو را به قبل از نام نهادن ایرانیان به اسم عجم در زبان محاوره ای تخمین زده است و اظهار داشته که بخش هایی از دیدنی های پل خواجو پیش از ظهور اسلام در ایران نیز وجود داشته و به دلیل قدمت زیاد و فرسایش آن در طول گذر زمان، یک بار در عصر حکومت ترکمن ها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و در دوران صفوی نیز که بسیاری از مورخان ایجاد و ساخت این پل را به این سلسله نسبت داده اند، تنها طبقه فوقانی پل خواجو ساخته شده است و در دوره بیگلربیگی صدر اصفهانی هم یک طبقه دیگر بر روی آن احداث گردید که البته این طبقه در بین دیدنی های پل خواجو در سال 1310 هجری قمری به دستور حاکم وقت یعنی جناب ظل السلطان تخریب و از میان رفته است!

کمی آشنایی با معماری منحصر به فرد این بنا

پل خواجو به لحاظ نوع معماری و سبک خاصی که طبق آن بنا شده هم از جذابیت های ظاهری بسیار زیادی برخوردار گشته است و هم میزان مقاومت و استحکام بالایی دارد. این پل در طول و عرضی به ترتیب 133 و 12 متری ساخته شده و معبر ورودی آن نیز از قطری به طول 5.7 متر طراحی و اجرا شده است. پل خواجو متشکل است از 26 چشمه و 21 جوی آب که در قسمت پشتی آن نیز یک سد تاسیس شده است. معماری پل خواجو دارای چهار طبقه است که در طبقه دوم آن شما می توانید با بیش از 50 فضای غرفه مانند کوچک و بزرگ و همچنین برآمدگی ها و فرو رفتگی هایی که در این طبقه به چشم می خورند، مواجه شوید. در خصوص ستون ها و ابعاد سنگ های به کار رفته برای ساخت و ساز چنین شاهکار عظیمی در معماری ایران نیز بد نیست، بدانید که از قطعه سنگ هایی با ابعاد بیش از 2 متر و همچنین ستون های سنگی قطوری استفاده شده که حد فاصل هر کدام از آنان تا چشمه های واقع شده بر روی این پل تقریبا به 20 متر می رسد! در بخش شرقی معماری پل خواجو دو قطعه سنگ صیقل خورده بر اثر فرسایش ناشی از گذر زمان وجود دارد که بین آنان فاصله ای ایجاد شده و شما می توانید از این فاصله کم حتی با چشمی غیر مسلح نیز سنگ فرش های کف رودخانه زاینده رود را مشاهده نمایید؛ البته فراموش نکنید که برای رفتن به طرف رودخانه نیز 11 پله سنگی در طراحی این پل قدمتی تعبیه شده تا راحت تر بتوانید به قسمت رودخانه ای که روزی روزگاری در زیر این پل جاری بود، دست پیدا نمایید. همچنین بد نیست بدانید که در قسمت پایین دست هر دو سوی شرقی این پل، دو مجسمه بزرگ شیر سنگی وجود داشته که متاسفانه در حال حاضر بر اثر عدم رسیدگی مسئولان شهری و همچنین آسیب های ناشی از اقدامات گردشگران و عزیزانی که به این قسمت از پل مراجعه کرده اند، به این دو مجسمه تاریخی کشورمان خرابی های بسیاری تحمیل شده است. تمامی اتاق ها و غرفه های تعبیه شده بر معماری پل خواجو همچون گذشته خود، مزین به طلاکاری ها و نقاشی های متعلق به دوره حکومت صفویان است و در طبقه فوقانی آنان نیز که اتاق های بیشتر دیگری طراحی و ساخته شده بود، در طول چند سال اخیر کاملا تخریب شده است. قسمت های کناری و پشتی معماری پل خواجو از دیرباز با خشت های هفت رنگ تزئین و زیباسازی شده که متاسفانه باز هم به دلیل عدم توجه مسئولان مربوطه به چنین سازه چشم نوازی در شهر اصفهان و همچنین وزش تندبادها و باران های پیوسته در این شهر تاریخی، امروزه چیز زیادی از آنان برای بازدید گردشگران داخلی و خارجی عزیزمان باقی نمانده است! علاوه بر این در قسمت میانی معماری پل خواجو و درست از دو طرف تالار، دو راه پله سنگی به منظور دسترسی به طبقات پایین تر سازه نیز طراحی و ایجاد شده است. لازم به ذکر است که در بخش جنوبی معماری پل خواجو و درست در مقابل کارخانه نور، یک سنگ نوشته با خط کوفی وجود دارد که بر روی آن تاریخ مرمت و بازسازی پل خواجو توسط شخصی به اسم نصرالله خان در سال 1290 هجری حک شده است. از ویژگی های معماری منحصر به فرد پل خواجو می توان به سدی که در هنگام ساخت و ساز پل، طراحی و به موازات مراحل احداثی آن تاسیس شد، اشاره داشت. این سد با قابلیت جمع آوری آب رودخانه در پشت دیواره های محکم خود جهت ایجاد یک دریاچه زیبا در پایین پل خواجو ساخته شد تا جایی که حتی در وصف آن آورده اند که دارای جهان پناه عباس (شاه عباس دوم)، دریاچه و سد و پل شد. از دیگر خصوصیات بارز پل خواجو می توان به مناظر طبیعی و باغ های زیبا و جذابی که در نزدیکی این پل واقع شده اند و همچنین بستن سد به هنگام نشست شاه در یکی از خانه های ملوکانه اش که بر روی این پل ساخته شده بود، اشاره کرد.

وجه تمایز پل خواجو

پل خواجو از این نظر با تمام پل های ساخته شده بر روی بستر زاینده رود متمایز است که دارای معماری منحصر به فرد و همچنین مزین شده با کاشی کاری های سنتی به سبک اصفهانی ها است. این پل در عصر صفویان تکامل پیدا کرد و تبدیل شد به یکی از اصلی ترین نمادهای شهر اصفهان و همچنین خیره کننده ترین پل های آن دوران در جهان! در خصوص پل خواجو بد نیست این را هم بدانید که در هر دو طرف غربی و شرقی آن دو ساختمان سلطنتی با تعدادی اتاق ساخته شده که در ٱن زمان تنها قابل استفاده برای شخص شاه و نزدیکان وی بوده و سایر بزرگان و درباریان فقط در صورتی می توانستند از آن استفاده کنند که برای بازدید از مسابقاتی همچون قایقرانی و یا شنا کردن بر روی بستر زاینده رود دعوت می شده اند. البته از دو مجسمه بزرگ شیر سنگی نیز که در ضلع شرقی پل جای گرفته اند هم نباید غافل شد که به گواهی تاریخ نماد لشکریان بختیاری و محافظان شهر اصفهان تلقی می شده اند. پل خواجو از 24 دهانه به دقت تراشیده شده برخوردار است و در وسط آن نیز سدهایی از چوب به منظور جلوگیری از پیشروی آب رودخانه طراحی شده که خود از دیگر ویژگی های متمایز کننده معماری پل خواجو با سایر پل های داخلی و حتی خارجی به حساب می آید.

خصوصیات ساختمانی این بنای تاریخی شهر اصفهان

این پل اصفهانی در واقع از دسته پل های سدی ساخته شده در شهر زیبا و تاریخی نصف جهان است که می توان آن را چراغی فروزان در راه ساخت و ساز پل های سدی و صنعت پل سازی ایران قلمداد نماییم. سد این پل قادر است با بسته شدن خود، آب را تا ارتفاع نظیر 6 متری بالا بیاورد و با استفاده از شانزده دریچه آبی که برای آن تعبیه شده جریان آب را قطع، وصل و یا کم و زیاد نماید! ناگفته نماند که در هر کدام از دریچه های آبی این پل سدی شیارهایی قرار گرفته که دارای محتویاتی همچون کشو می باشند و به کمک بالا و پایین کردن این کشوها می توان میزان آبی که از طرف سد در راه جاری شدن به سوی دریاچه است را کنترل و میزان سرعت این نقل و انتقال آبی را تنظیم نمود! همچنین لازم است بدانید که در بخش زیرین دیدنی های پل خواجو نیز یک میله چوبی مندرج شده قرار گرفته که از آن برای اندازه گیری میزان آب و ارتفاع آن استفاده می شده است. علاوه بر این نمای خارجی پل خواجو از بالا نیز همچون عقابی است که بال های خود را باز کرده و در آسمان بی کران الهی در حال پرواز است. شایان ذکر است که ساختمان های شاه نشین میانی این پل، شبیه به سر عقاب و سایر غرفه های طبقاتی پل نیز همانند بال های باز شده عقاب از بالا به نظر می آیند. به جز این موارد از دیگر خصوصیات ساختمانی این شاهکار معماری داخلی نیز می توان به ایجاد یک تصویر 3 بعدی در نقطه تلاقی با دیوارهای جلویی و عقبی آن در پایین ترین طبقه پل و در حالتی که دارای زاویه 39 درجه ای با سطح افق است، اشاره کرد که همچون یک شمع با اشک های ریخته شده در میان دیدنی های پل خواجو نمایان می شود!

رعایت اصل تقارن در ساخت بنا

از دیرباز ایرانیان باستان همیشه در تمامی بناها و سازه های بزرگ و باشکوه خود سعی در ایجاد یک نوع نظم سازه ای و ایجاد ارتباط و هماهنگی متقابل میان اجزای سازه یا بهتر است بگوییم ایجاد و اجرای یک نوع از اصل های متقارن در شکل ظاهری و بافت داخلی ساختمان های مورد نظر خود داشته که این اصول را به راحتی می توان تنها با یک نگاه به پل خواجو که بی تردید یکی از بناهای قرینه سازی شده در اوج سادگی است را مشاهده کرد. ناگفته نماند ریشه رعایت و پیروی از اصول متقارن سازی در ابنیه ها و ساخت و سازهای ایرانیان باستان مربوط می شود به اعتقادات دینی و باورهای مذهبی آنان در زمینه های مختلف علمی، فسفلی و هنری. توجه داشته باشید که دیدنی های پل خواجو یکی از معروف ترین و حیرت آورترین سازه های جهان است که برحسب رعایت و اجرای اصول قرینه سازی ساخته و پرداخته شده است.

توجه به اصل تناسب در مراحل احداث بنا

آنچه از تصاویر و نوشته های مربوط به مراحل ساخت و احداث این پل مشخص شده است، پل خواجو با رعایت اصل تناسب در ابعاد مختلف ساختمانی آن در وهله اول طراحی و سپس ساخته شد. اگر با نگاهی جامع و منصفانه از دور به تاریخچه پل خواجو نگاه کرده باشید، قطعا متوجه رعایت یک تناسب مخصوص در ساختار بیرونی این سازه عظیم و بسیار جذاب شده اید! این تناسب در تاریخچه پل خواجو در قالب فضاهایی هماهنگ با ابعادی یکسان جلوه کرده که بیانگر یک سازماندهی خطی در ساخت است! البته ناگفته نماند که ایجاد تناسب و رعایت آن تنها در طبقات بالای پل به چشم نمی خورد و در قسمت های زیرین آن نیز که متشکل از 21 تالار واحد است و در فواصلی از هم جدا تعبیه و ساخته شده نیز کاملا هویدا و مشهود است. فضای میانی پل خواجو هم از تناسب خاص و شگرفی برخوردار شده، به شکلی که می توان به راحتی با قرارگیری بر روی بخش میانی پل به میدان دید وسیعی نسبت به محیط پیرامون و همچنین هر دو طرف پل دست پیدا کرد.

مصائب مرمت و بازسازی این بنا

بنای پل خواجو در سال 1388 یکبار دیگر مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت، منتهی با این تفاوت که این دفعه مرمت و بازسازی این پل با سر و صداهای شدید و گاها انتقادات بسیار تندی همراه شد. عده ای از برجسته ترین کارشناسان بازسازی ابنیه های تاریخی کشورمان بر این اصل معتقد بودند که نباید مراحل مرمت و بازسازی پل خواجو به سرعت انجام شود و خدایی ناکرده سبب وارد شدن خدشه ای به ماهیت اصلی این سازه عظیم اصفهانی گردد تا جایی که جناب دکتر شاه کرمی (ایشان از جمله اساتید دانشگاه امیرکبیر و یکی از علاقمندان به مطالعه جدی بر روی معماری شگرف پل خواجو) در خصوص این پل می گوید: حتی یک عدد سنگ هم نباید از تاریخچه پل خواجو کنده شود! البته چیزی که ما در خلال انجام مراحل مرمت و بازسازی تاریخچه پل خواجو شاهد بودیم با چیزی که استاد شاه کرمی در خصوص این پل عنوان کرده بود، از زمین تا آسمان فرق داشت. در وهله اول تیمی که مسئولیت انجام مرمت و بازسازی پل را بر عهده داشت به هیچ عنوان علاقه ای به اجرای مراحل گام به گام اصولی مرمت و بازسازی چنین بناهای تاریخی و ارزشمندی از خود نشان نداد و خیلی سریع به جای تعمیر و بهبودسازی شرایط پله های پلکان این بنا، تمامی آن ها را از جا درآورده و پلکان های دیگری را در جای آن ها تعبیه کردند که همین امر سبب تشدید موج دیگری از اعتراضات در خصوص این عمل آنان گشت که خوب البته تیم مسئول مرمت و بازسازی پل خواجو نیز با طرح این عنوان که قسمتی از این پله ها هیچ ارتباطی به عصر صفویان نداشته، عمل نه چندان منطقی خود را منطقی دانستند و به ادامه روند مرمت و بازسازی بنا پرداختند. آنان حتی دست به تغییر سنگ های به کار رفته در اقصی نقاط تاریخچه پل خواجو نیز زدند و با این اقدام خود سبب گشتند تا این بار جناب آقای بیژن روحانی (کارشناس حفظ و مرمت آثار باستانی) در خصوص این اقدام آنان مصاحبه ای را انجام دهد و به طور کاملا شفاف از بروز مسائل و مشکلاتی که ممکن است در آینده نه چندان دور در بستر رودخانه زاینده رود و همچنین پل خواجو اتفاق بیفتد، پرده برداری کند. آقای روحانی در گفته های خود به این نکته که زاویه سنگ های قرار داده شده در ساختار معماری پل خواجو نقش حیاتی در هدایت مسیر آب رودخانه و سرعت آن داشته و به هیچ عنوان کاربرد نمایشی و سلیقه ای نداشته است، اشاره می کند و معتقد است که با جا به جایی سنگ ها و گذاشتن یک سری سنگ های جدید که شاید تنها از نظر بصری، جذاب تر به نسبت سنگ های پیشین موجود در این محیط گردشگری و توریستی به نظر آیند، قطعا سبب ایجاد اشکالاتی در روند جاری سازی آب خواهد شد. فارغ از همه ایرادات و اشکالات مختلفی که کارشناسان برجسته و فعال کشورمان در زمینه های مرمت و بازسازی از انجام روش های نه چندان منطقی احیاسازی مجددی که بر روی این بنای تاریخی و ریشه دار اصفهانی به اجرا در آمد، باید به این نکته نیز توجه داشت که در طی انجام مراحل خاک برداری در پروسه مرمت کردن این بنای دوست داشتنی، تعدادی سنگ نفیس حجاری شده و همچنین سنگ قبرهای قدمتی کشف و استخراج شدند که همین امر سبب آغاز موج دیگری از صحبت های ضد و نقیض در خصوص پل خواجو و به وجود آمدن ابهاماتی در مورد تاریخچه پر فراز و نشیب این بنای باشکوه ایرانی شد.