سفری به یادماندنی به دیدنی ترین روستاهای تاریخی کشور ایران

سفر به روستاهای ایران که نشان از اصالت و تمدن دارند، برای هر رهگذری دلنشین است. این روزها بیشتر گردشگران دوست دارند در روستاها و در کنار مردم محلی و به دور از هیاهو و شلوغی های شهری چند روزی را در آرامش سپری کنند. چه بهتر از اینکه روستا با طبیعتی زیبا قدمت کهنی هم داشته باشد. با ما در مقاله دیدنی ترین روستاهای تاریخی کشور ایران همراه گشته تا شما را با شماری از زیباترین روستاهای تاریخی کشور ایران آشنا کنیم.

روستای فورگ

روستای فورگ یکی از زیباترین و باارزش ترین روستاهای ایران زمین است. زیبایی آن به لحاظ قرار گیری اش در موقعیتی استثنایی از نظر طبیعی و وجود قلعه ای بر تارک آن هست. ارزش آن از سه عامل نشات می گیرد؛ یکی قلعه که به آن ارزش تاریخی داده، دیگری بافت درهم تنیده شده ویژه و منحصر بفرد روستا و سومی سیمای زیبای آن بوده که از ترکیب قلعه و بافت بوجود آمده است. وجود قلعه فورگ بر فراز تپه و بر بالای بافت آن و شکل گیری بافت روستا در دامنه قلعه و در شیب تپه و هماهنگ با طبیعت، ترکیب موزونی را بین قلعه، بافت و باغ های زرشک اطراف فراهم ساخته که به این روستا سیمایی خاص و بسیار زیبا را بخشیده است.

این روستا خصوصیات روستاهای کویری و کوهستانی را با هم در خود جمع کرده است. وجود ساباط های فراوان و خانه های درونگرا (دارای حیاط مرکزی) که هر دو خاص بافت های مناطق کویری ولی در موقعیتی مسطح هستند و وجود خانه های پلکانی، حیاط های روی بام و برونگرا (دارای پنجره و ایوان به بیرون) که از ویژگی های بافت های مناطق کوهستانی بوده، جمع نقیضین جذابی را در این روستا شکل داده است. حضور عناصر دوگانه معماری مثل سقف های گنبدی خشتی و مسطح چوبی نیز مبین شکل گیری معماری کویری و کوهستانی در روستای فورگ هست.

آثار و شواهد بسیاری مانند قلعه قدیمی، سنگ نماهای تاریخی و خانه های قدیمی این روستا نشانگر قدمت و تاریخ کهن آنست. وجه تسمیه روستا به زمان هخامنشیان بر می گردد. در زمان کی قباد، پسر وی به نام "پورگ" به این منطقه می آید و شبی (و به روایتی چند روزی) را در این محل اتراق می کند. بدین سبب، از آن تاریخ نام پورگ بر این محل می ماند که بعد از حمله اعراب به این روستا "فورگ" اطلاق می شود. نژاد اصلی اهالی روستا تاجیک بوده که در زمان حمله تاجیک ها به ایران از تاجیکستان به این منطقه آمده اند.

در کنار تاجیک ها، نژاد دیگری که در روستا دیده می شود، عرب ها هستند. همه اهالی روستا مسلمانند و زبان آنها فارسی با لهجه محلی است. پوشش مردان روستا تداعی کننده پوشش مردان بلوچ بوده و اعیاد اصلی آنها عید فطر، عید قربان و جشن مبعث هست. در حال حاضر، حدود 90 درصد اهالی روستا در بخش زراعت مشغول فعالیتند و باقی اهالی در سایر بخش ها از جمله باغداری، دامداری، صنایع و خدمات فعالیت می کنند. مهمترین محصولات زراعی و باغی این روستا مشتمل بر گندم، جو، چغندر، قند، زرشک، زعفران، آلو و توت است. قبل از خشکسالی، شغل اصلی مردم روستا کشاورزی بود ولی حدود 10 سال هست که شغل ها عمدتا به کشت زرشک و باغداری خانگی محدود شده است.

روستای فورگ با مختصات جغرافیایی 59 درجه و 57 دقیقه طول شرقی و 32 درجه و 51 دقیقه عرض شمالی در بخش درمیان در استان خراسان جنوبی واقع گردید. این روستا در منطقه ای کوهستانی قرار گرفته و از شمال به روستاهای دفت آباد و سرو، از جنوب به روستاهای گزنه و اسکندر، از شرق به روستای اره فورگ و از غرب به روستای درمیان محدود می گردد. وجود دو عامل کویر و کوهستان هم در کنار یکدیگر بر آب و هوای این روستا تاثیرگذار بوده و به نوعی اقلیم روستا را سرد و خشک کرده است.

روستای فهرج

در ساختار گذشته روستای فهرج بافت کالبدی در اطراف هسته مرکزی قدیمی و سپس به صورت خطی در اطراف مسیر قنات های روستا شکل گرفته بود. هم اکنون با افزایش دوباره جمعیت، بافت جدیدی در اطراف بافت قدیم روستا بوجود آمده که به دلیل بی توجهی به اصول و نظام های معماری سنتی و بومی منطقه ارزش کالبدی چندانی ندارد. از نظر آب و هوایی، فهرج تحت تاثیر شرایط بیابانی و کویری است. به همین علت هم تفاوت درجه حرارت شب و روز در آن بالا بوده و پوشش گیاهی بسیار تنک و پراکنده است. به علت فاصله کم روستای فهرج با شهر یزد و سهولت این ارتباط، روابط اجتماعی و اقتصادی گسترده ای بین این روستا و شهر یزد برقرار بوده و به همین سبب روستای فهرج مهاجرپذیر هست.

مهاجرت به روستای فهرج تاثیر عمیقی بر شکل ارتباطات اجتماعی و به ویژه بر بافت کالبدی و اجتماعی روستا گذارده است. به علت محدودیت منابع آب و خاک و در نتیجه کم رونق بودن کشاورزی، اکثر اهالی در بخش خدمات مشغول به کارند. عبور خط راه آهن سراسری تهران بافق از نزدیکی روستا هم زمینه مناسبی برای توسعه فعالیت های خدماتی را فراهم آورده است. با این وجود، هنوز انار فهرج و صدور آن به شهرهایی مانند اصفهان، کرمان و یزد بسیار پررونق هست.

علاوه بر اهمیت تاریخی، روستای فهرج به سبب داشتن مسجد جامع از شهرت ملی و حتی فراملی برخوردار است. مسجد جامع فهرج که از لحاظ ساختاری به بنای مسجد تاریخانه دامغان شباهت های فراوانی دارد، به تدریج به صورت نماد روستا در اذهان شکل گرفته است. قدمت و زمان ساخت این بنا به دوران ساسانی باز می گردد. علاوه بر این روستا به لحاظ وجود عناصر کالبدی مهم بسیار غنی است. روستا دارای دو حسینیه بزرگ و قدیمی، شش مسجد، دو قلعه، دو آب انبار قدیمی و مقبره شهدای فهرج هست.

روستای فهرج به سبب غنای معماری همه ساله گردشگران فراوانی را به سوی خود جذب می کند. فهرج با مختصات جغرافیایی 54 درجه و 35 دقیقه طول شرقی و 31 درجه و 46 دقیقه عرض شمالی در دهستان فهرج از توابع بخش مرکزی شهرستان یزد واقع شده است. این روستا با فاصله ای کوتاه در مجاورت راه اصلی ارتباطی یزد به بافق قرار دارد. شهر پهرشت قدیم یا فهرج کنونی با پشت سر گذاشتن تاریخی طولانی و تجربه حوادث بسیار سرانجام تبدیل به روستایی شد که منابع اولیه آب خود را از دست داد.

قدمت روستای فهرج به پیش از اسلام مربوط است. آثار به جای مانده در فهرج هم موید قدمت و پیشینه تاریخی غنی آن هست. برخی منابع، قدمت روستای فهرج را در حدود 5000 سال ذکر کرده اند. این روستا در گذشته های دور دروازه الیساتیس و یکی از چهار بخش مهم و اصلی شهر تاریخی یزد قدیم بوده و با گذشت زمان، در قرون چهارم و پنجم هجری قمری نامش به "پهره" یا "پهرشت" و پس از آن به "فهرج" تغییر یافت.

روستای قلعه بالا

وجه تسمیه روستای قلعه بالا را میتوان منبعث از ویژگی های غالب این مکان و همچنین به خاطر مسائل استحفاظی و دفاعی آن دانست. هسته نخستین بافت اولیه روستا بر فراز تپه ای از جنس خاک و صخره بنا شده که در انتهای جنوبی آن صخره ای با ارتفاع بلندتر از هسته اولیه بافت به شکلی باشکوه و زیبا رو به سوی خورشید و آسمان قرار دارد. زبان مردم این روستا فارسی است. نوع گویش علی رغم اینکه خاص خود قلعه بالا بوده، یک شاخه از زبانی است که مردم منطقه ایران مرکزی به آن سخن می گویند و اصطلاحا فرس قدیم نامیده می شود.

مردم روستای قلعه بالا در دو طایفه عرب و عجم طبقه بندی شده اند که در راس طایفه عرب ها کی قبادی ها و در راس طایفه عجم ها عجمی ها به عنوان سرسسله قرار دارند. مردم این روستا از نظر سواد و تحصیلات نسبت به سایر نقاط روستایی در سطح بالایی هستند. فعالیت اقتصادی غالب روستا دامداری، کشاورزی و باغداری است و بیشتر با روش های سنتی و غیرمکانیزه اداره می گردد. گندم، جو، گنجد، فلفل، لوبیا، شلغم، چغندرقند، سیب زمینی، گردو، بادام، انگور و انار هم از محصولات زراعی و باغی روستای قلعه بالا به شمار می آیند.

بافت روستای قلعه بالا را میتوان به دو گونه تقسیم کرد؛ گونه اول بافت قدیم یا روستای قدیم قلعه بالا هست. بافت قدیم روستا به لحاظ اینکه در مکانی بلند و تپه مانند قرار گرفته که از چهار طرف خود به پایین دارای شیب گاهی ملایم و گاهی تند بوده، از بافتی فشرده و شعاعی برخوردار هست. بافت فوق بافتی روستایی با پیچ و خم های کوچه های باریک با تبعیت از شکل توپوگرافی زمین و ناهمواری ها و تاثیرپذیری از ویژگی های روستایی، نیازهای امنیتی، انسانی و اقتصادی ساکنین و با ساختمان های ساخته شده از مصالح سنتی و بومی است. بافت قدیم از شمال شرقی محدود به باغ ها و از جنوب غربی و شرقی محدود به دامنه ارتفاعاتی بوده که بافت جدید را در برگرفته است.

گونه دوم بافت هم بافتی است که از 50 سال قبل به این طرف و با تاثیرپذیری از عوامل امنیت در آن زمان و با تبعیت جغرافیایی از مسیر مسیل رودخانه سابق توسعه یافته که شرق و غرب اراضی روستا را به دو قسمت تقسیم میکرد و در حال حاضر، جاده ارتباطی اصلی روستا از این بافت می گذرد. این بافت در جوار دامنه ها و باغ های غربی و در اراضی بایر نزدیک به بافت قدیم شکل گرفته است. کوچه ها شکل منظم تری به خود گرفته و ساختمان ها از نظر جنس مصالح و نوع معماری گرایش به الگوهای جدید دارند اما تا حدودی نیز متاثر از معماری قدیم هستند. این بافت در مقایسه با بافت قدیم تا حدودی از مساحت کمتری برخوردار هست.

روستای قلعه بالا با مختصات جغرافیایی 56 درجه طول شرقی و 36 درجه عرض شمالی در شهرستان شاهرود و در دهستان بیارجمند از بخش بیارجمند واقع گردیده است. روستای قلعه بالا در مجموعه سکونتگاه های انسانی دهستان بالاترین ارتفاع را نسبت به سطح آب های آزاد دارا هست. شرایط آب و هوایی کوهستانی در جنب کویر، دسترسی مناسب به راههای اصلی، چشمه های فراوان در دامنه ها و کوهها، کلاته های زیبا با چشم اندازهای عالی، غارهای تاریخی، سنگ چین های ساخته دست بشر در ارتفاعات، کومه ها و مکان های زیستی درون کوهها و...از مهمترین جاذبه های گردشگری روستا و محدوده اطراف آن محسوب می شود.

روستای کزج

روستای کزج به لحاظ پیشینه تاریخی و اسلوب معماری بکار رفته در ساخت بناها و همچنین بافت کالبدی واجد ارزش بوده و در حال حاضر، مشتمل بر محلات پنج گانه خرمنلر، دره دوران، آشاقی باش، یوخاری باش و پیرلر هست. کزج روستایی مطبق بوده و کمتر خانه ای در این روستاست که در دو طبقه بنا نشده باشد. طبقه فوقانی توسط پلکانی دسترسی از پایین به بالا را با حداکثر استفاده از حداقل فضا فراهم ساخته است. خانه ها با استفاده از چوب و دیگر مصالح ساخته شده و پشت بام اکثرا خانه ها کاهگلی است و کاربری فضاهای داخلی واحدهای مسکونی منطبق با اقلیم و معیشت روستاییان هست.

در سالهای گذشته، استفاده از آجرهای خشتی پخته و حتی آجر خام در ساخت بناهای روستا امری معمول بود ولی امروزه از مصالحی همچون سنگ به علت وجود معادن سنگ در پیرامون روستا استفاده می شود. روستای کزج به علت بافت معماری و نوع مصالح بکار رفته در ساخت و سازها، رنگ آمیزی دیوارها، حیاط خانه ها، درها و پنجره ها و نیز سلیقه منحصر بفرد در ساخت بنا همچنین هدایت فاضلاب منازل و بکر بودن فرهنگ زندگی اجتماعی، همزیستی مسالمت آمیز شیعیان و اهل تسنن ساکن در روستا و سروهای کوهی چند صد ساله از جمله روستاهای هدف گردشگری کشور است.

گویش تمام ساکنان روستا به زبان ترکی آذری است ولی گویا در گذشته های دور زبان تاتی نیز رایج بود. دین تمام روستاییان اسلام بوده و بخشی از جمعیت را اهل سنت و بخشی را شیعیان تشکیل می دهند. در روستای کزج فعالیت غالب اقتصادی، کشاورزی (باغداری و زراعت) است و گندم، جو، عدس، انگور، گیلاس، گردو و توت از جمله محصولات عمده زراعی و باغی روستا به شمار می آیند. سبدبافی همراه با جاجیم بافی، پلاس بافی و بافت جوراب، کلاه و طناب از صنایع دستی روستا هست.

روستای کزج با مختصات جغرافیایی 48 درجه و 16 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 25 دقیقه عرض شمالی در دهستان خورش رستم واقع گردید. روستا با موقعیت کوهستانی دامنه ای در دامنه پرشیب کوهی به نام بلداشی استقرار یافته است. شکل گیری و پیدایش روستای کزج از نظر تاریخی به دوره قاجار مربوط می شود. نام روستای زیبا و گردشگاهی کزج هم برگرفته از کلمه کزه یعنی چوب دستی (دگنک یا آل آغاجی) است. "کازج" نیز به معنای اشراف از بلندی بوده که به ایستاده بودن روستای کزج در فراز و در حاشیه رودخانه دلالت دارد.

روستای کنگ

قدمت روستای کنگ به پیش از اسلام مربوط است. گورستان قدیمی روستا، مسجد، تکیه ها و رباط از تاریخ کهن آن حکایت دارد. کنگ در لغت دو معنی داشت؛ یکی پرنده ای قوی پنجه بوده که در مناطق کوهستانی زندگی می کند و دیگری معنی آن دژ مستحکم هست. نخستین ساکنان کنگ مهاجرانی بوده اند که از میرده سیستان (زابل امروز) به محل کنونی روستا آمده اند. معیشت عمده اهالی روستای کنگ کشاورزی است. مردان روستا بخشی از سال را به امور باغداری و مابقی ایام را به دامداری، کارگری، دست فروشی، رانندگی و کسب و کار در شهرها می پردازند.

انواع میوه ها مانند گردو، بادام، توت خشک، گیلاس، آلبالو و سیب از محصولات باغی روستای کنگ بوده و برخی از آنها اشتهار منطقه ای دارند. گویش مردم کنگ فارسی دری است و بعضی لغات فارسی سره در گویش اهالی محفوظ ماند. ساکنان این روستا خود را به یکی از طایفه های شفعیون، میرون، سادات، حشیمون و ابولون منتسب می دانند. روستا دارای 8 محله شامل محله بالا، شفعیان، ابولون، میان ده (سادات)، زیرده (میران)، حشیمون، سر کمر و قلعه هست.

در حوزه بلافضل روستای کنگ باغ های وسیعی بافت روستا را از جهات مختلف در برگرفته اند و در ارتفاعات نیز شیب بسیار تند و صخره های سخت توسعه بافت را غیرممکن ساخت. محدودیت زمین، شیب تند و لزوم تنظیم شرایط انسانی در تقابل با وضعیت اقلیمی سخت و سرمای طاقت فرسا، اهالی روستا را واداشت که مسکن را با فضای باز خصوصی یا حذف آن و معمولا با بیش از یک طبقه بسازند. لذا، مهمترین ویژگی کالبدی روستا کوچک بودن قطعات تفکیکی میکونی است. مهمترین بناهای عمومی و شاخص روستا، مساجد و تکایا هستند که از بالاترین سطح کیفی طراحی و ساخت برخوردارند.

مصالح بکار رفته در تمامی بناهای قدیمی و اکثر واحدهای مسکونی عبارتنداز سنگ، گل، خشت، چوب و نکته مهم دیگر اینکه بناهای احداثی پی و شالوده ساده، کوچک و کم عمقی دارد. چشم اندازهای محیطی (طبیعی و انسانی) مهمترین جاذبه گردشگری روستای کنگ محسوب می شوند و شهرت این منطقه به واسطه وجود باغ ها، رودخانه کنگ، تپه ها و کوه زیبای روخی است. روستای کنگ در زمینه محیط کالبدی نیز دارای ارزش است.

استقرار بر دامنه پرشیب، چگونگی چیدمان خانه ها در ترکیب با هم، نحوه نورگیری و میزان سطح بازشوها، عناصر و اجزای متشکله بناها و نحوه استفاده از مواد و مصالح بومی بخش عمده ای از بافت را واجد ارزش معرفی می کند. روستای کنگ با مختصات جغرافیایی 59 درجه و 13 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 19 دقیقه عرض شمالی در شهرستان طرقبه و شاندیز و در فاصله 28 کیلومتری شهر مقدس مشهد واقع شد. روستا بر روی یکی از دامنه های شمالی شرقی ارتفاعات بینالود و در جوار رودخانه کنگ قرار دارد. روستای کنگ از حیث پهنه بندی هم در اقلیم سرد کوهستانی جای گرفت.

روستای اسفیدان

روستای اسفیدان 8 قرن قدمت دارد. این روستا از دیدنی ترین روستاهای ایران است که دارای اقلیم سرد و خشک بوده و جهت شیب عمومی آن در تبعیت از شیب منطقه به سمت شمال هست. با توجه به موقعیت روستای اسفیدان و شرایط طبیعی حاکم بر این روستا و ارتفاعات مجاور آن، در تمام فصول سرد سال در معرض نزولات جوی قرار دارد. بنابراین، روستا و مناطق همجوارش در بیشتر ایام سال پوشیده از برف و سفید بوده که به همین دلیل سفیدان نامیده شده و بعدها به روستای اسفیدان معروف گشته است.

درآمد اکثر مردم روستا از فعالیت های زراعی، باغداری، دامداری و صنایع دستی تامین می شود. گندم، جو و حبوبات از محصولات زراعی و میوه های مانند بادام، گردو و انگور هم از محصولات باغی روستاست. مهمترین جاذبه های گردشگری روستا، جاذبه های طبیعی آن هست. روستای اسفیدان از دیرباز به علت استقرار در دامنه های کپه داغ و داشتن رودهای سرسبز و پرآب به عنوان ناحیه خوش آب و هوا و ییلاقی مورد علاقه مردم بوده است. تمرکز عناصر و اجزای باارزش نظیر رودخانه، درختان کهنسال، باغ ها و خانه باغ ها همراه با تتوع شکل زمین، پیچ و خم محور، تنوع عرض دره و تنگی و گشودگی های پی در پی موجب زیبایی و ارتقای کیفیت بصری و محیطی آن شد.

اما ویژگی های بافت کالبدی روستا، آن را در بین روستاهای منطقه بی رقیب می سازد. ارزش محیط کالبدی روستا به واسطه وجود ساباط ها بر روی معابر و همچنین بافت پلکانی روستاست که در میان باغ ها و ارتفاعات و دامنه های پرشیب آن استقرار یافت. از دیگر جاذبه های کالبدی روستا، بنای امامزاده ای از نوادگان حضرت امام سجاد (ع) است که مربوط به دوره صفویه تا قاجار بوده و توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسید. ساکنان روستای اسفیدان از طوایف مختلف با ریشه های متفاوت بوده و اکثرا ترک زبان هستند.

زبان فعلی و رایج در منطقه نیز ترکی است. از آنجا که ریشه مردم منطقه از عشایر ترک زبان ناحیه همدان بوده، لباس هایی که در قدیم مورد استفاده قرار می گرفته، از نوع پوشش عشایر آن منطقه بوده است. روستای اسفیدان از جمله روستاهای کوهستانی بوده که رودخانه دائمی اسپیدان و دامنه های پرشیب کوههای آلاداغ بافت کنونی آن را شکل داده اند. ساختمان های روستا هم با مصالحی از قبیل سنگ، خشت و گل در بافت های متراکم و فشرده و عمدتا دو طبقه بنا شده اند.

روستای اسفیدان از توابع بخش و دهستان گرمخان در شهرستان بجنورد بوده و دسترسی به روستای مذکور از طریق جاده مشهد بجنورد امکان پذیر هست. روستای اسفیدان با مختصات جغرافیایی 57 درجه و 34 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی در دامنه رشته کوههای آلاداغ قرار دارد که خود بخشی وسیعی از ترکمنستان، شمال شرقی ایران و شمال افغانستان را شامل می شود.

روستای اسلامیه

روستای اسلامیه یکی از روستاهای قدیمی استان یزد است که بیش از 1000 سال قدمت دارد. موقعیت استقرار اسلامیه به گونه ای است که به سبب تغذیه از منابع آبی پیشکوه و میانکوه رونقی چشمگیر در باغداری و کشاورزی دارد. بادام، انار، زردآلو، آلبالو، گردو و آلوچه هم مهمترین محصولات باغی روستای اسلامیه محسوب می شوند. دامداری در روستا رونق دارد و گوشت، انواع لبنیات و عسل مرغوب در روستا تولید می شود. ویژگی دیگر روستای اسلامیه که آن را از سایر روستاهای منطقه متمایز می کند، استقرار آن در جوار جاده بین منطقه ای یزد به شیراز و نزدیکی آن به شهر تفت و همچنین مرکز استان است.

به واقع، اسلامیه روستایی است که جوهره آن با طبیعت ادغام شد. بخش بزرگی از بافت آن را باغ های روستا تشکیل می دهند که این امر سبب ایجاد مناظری بدیع با ترکیبی چشم نواز از بافت کالبدی و پوشش گیاهی شده است. روستا به دلیل تقارن با کویر از ویژگی های معماری خاص هر دو گونه کوهپایه ای و کویری سود برد. در اسلامیه به علت ترکیب معماری کویر با سنگ که از نشانه های معماری مناطق کوهپایه ای بوده، تصاویری متفاوت از دیگر روستاهای کویری دیده می شود.

بافت قدیمی روستا به سبب تحولات زندگی ماشینی در دهه های اخیر دچار صدمات بیشماری گردید تا بدانجا که بخش هایی از آن متروکه یا حتی مخروبه شده و ساکنین آنها به بافت جدید روستا مهاجرت کرده اند. اقدامات بعمل آمده در قالب طرح بهسازی بافت باارزش روستای اسلامیه ضمن احیای بافت تاریخی روستا سبب گردید تا ارزش و منزلت کالبد سنتی روستا بار دیگر زنده شود و حیات و رونق به آن بازگردد. روستای اسلامیه از توابع بخش مرکزی شهرستان تفت بوده که با مختصات جغرافیایی 54 درجه و 6 دقیقه طولی شرقی و 31 درجه و 44 دقیقه عرض شمالی در 5 کیلومتری جنوب غربی شهر تفت قرار گرفته است.

این روستا از شمال به کوه انجیرایی، از شرق به کوه گلوبادام، از غرب به عقاب کوه و از جنوب به کوه سهراب محدود می شود. اقلیم روستا به سبب مجاورت با ارتفاعات شیرکوه و تحت تاثیر بارندگی های کوهستانی و بادهای موسمی معتدل تر از شهر یزد است. متون تاریخی هم قدمت سکونتگاه های منطقه را حداقل متعلق به دوره ساسانی می دانند.

روستای ازغد

روستای ازغد با موقعیت دره ای در نقطه ای که دامنه کوه شیب ملایمی دارد، جای گرفته و دارای یک رود دائمی و یک رود فصلی با جهت های متفاوت ولی همگرا در مرکز روستا هست. زمین هایی که روستا در آن استقرار یافته، سنگلاخی است که احداث ساختمان و تاسیسات روستایی را با مشکل مواجه می سازد و بر این اساس، روستا از بافتی متراکم برخوردار است. در مقابل، زمین های روستا که به طور نسبی از خاک مرغوب تر و بازده کشاورزی خوبی برخوردار بودند، برای کشت و زرع مورد بهره برداری قرار گرفته اند. در نگاه اول، دو عرصه اصلی قابل تشخیص در روستا یکی پهنه باغ ها و مزارع و دیگری عرصه بافت کالبدی است.

باغ ها به شکل خطی در درون دره و در نیمه جنوبی روستا مستقر شده اند در حالی که بافت کالبدی روستا به شکل پلکانی در نیمه شمالی قرار دارد. همواره این روستا به دلیل زیبایی بافت و فضای سبز محدوده آن مورد توجه گردشگران بوده است. در بافت این روستا محور دره و رودخانه از نظر کیفیت دیداری زیباترین و باارزش ترین چشم انداز است. با استناد به سخن اهالی روستا، سابقه آن به قرن چهارم هجری (دوره شکوفایی شهر طوس) بر می گردد.

در مورد وجه تسمیه روستا دو نظر متفاوت وجود دارد؛ یکی اینکه واژه ازغد به معنای "منطقه ای سبز" است و دیگر اینکه کلمه "ازقد" مخفف واژه "از قدیم" به معنای باقیمانده از کهن هست. هسته اولیه روستا در مرکز قرار گرفته که مساجد و حمام قدیمی را در خود جای داده است. براساس یافته های آخرین سرشماری عمومی در سال 1390، روستای ازغد دارای جمعیتی معادل 532 نفر در قالب 199 خانوار بوده است. اهالی روستا به زبان فارسی دری تکلم می نمایند. گویش و لهجه آنها هم مشهدی است و بسیاری از کلمه ها به صورت فارسی اصیل تلفظ می شوند.

عمده فعالیت های اقتصادی این روستا را باغداری و سپس دامداری تشکیل می دهد و عمده فرآورده های باغی شامل گیلاس و آلبالو است. روستای ازغد در دهستان طرقبه و بخشی به همین نام در شهرستان بینالود، 25 کیلومتری جنوب غربی شهر مشهد و 18 کیلومتری مرکز دهستان واقع شده است. روستای ازغد در منطقه ای با آب و هوای سرد معتدل جای گرفته و دارای زمستانی سرد و تابستانی معتدل یا نیمه گرم و خشک است. روستای ازغد در مختصات جغرافیایی 59 درجه و 20 دقیقه طول شرقی، 36 درجه و 12 دقیقه عرض شمالی و در ارتفاع 1680 متری از سطح دریا واقع شده و متوسط دمای آن 89/10 درجه سانتیگراد و میزان بارندگی سالانه آن 2/278 میلیمتر هست.

روستای انبوه

روستای انبوه در دهستان کلیشم بخش عمارلو از توابع شهرستان رودبار در استان گیلان، در 35 کیلومتری جنوب غربی شهر عمارلو و 150 کیلومتری شهر رشت قرار گرفت. این روستا با مختصات 49 درجه و 59 دقیقه طول شرقی، 36 درجه و 39 دقیقه عرضی شمالی در ارتفاع 1300 متری از سطح دریا واقع شده است. روستای انبوه در اقلیم نیمه خشک و در منطقه سردسیر کوهستانی دیده شده و دارای بستری سنگی با شیب زیاد است. از جاذبه های فرهنگی اجتماعی روستای انبوه میتوان از جشن برداشت محصول انار که در آخرین جمعه مهر هر سال برگزار می شود، نام برد.

در موقعیت کنونی، عمده ترین عوامل شکل گیری این روستا به احتمال زیاد مسائل امنیتی و دفاعی بوده است، چرا که روستای انبوه بر سر راه عشایر منطقه قرار دارد. گذشته از عوامل امنیتی، وجود منابع آب، اقلیم مناسب و خاک مستعد برای کشاورزی نیز از دیگر عوامل موثر بر شکل گیری روستا بوده است. در حال حاضر، از هسته اولیه روستا جز چند ساختمان مخروبه که در زلزله 1369 تخریب گردیده، چیزی به یادگار نمانده است. در بافت روستا اختلافات ارتفاع و توپوگرافی مناطق مناظر بدیعی را خلق نمود. در ورودی روستا هم محیط پیرامونی کوه های شمال و غرب قابل مشاهده است.

در نگاهی دو بعدی از بالا به بافت روستای انبوه فضاهای پر بسیاری نسبت به فضاهای خالی مشاهده می شود و تغییر مداوم جهت و میزان شیب زمین، ترکیب های استواری از احجام ساده هندسی را پدید آورد. در داخل بافت روستای انبوه دو چشم انداز مخاف و متضاد وجود دارد. هنگامی که در امتداد جنوبی شمالی به بافت روستا نگریسته می شود، حالت پلکانی بافت خاصیت ویژه ای را به چشم انداز این روستا بخشیده و در خلاف این جهت، سقف گلی ابنیه در ترکیب با باغ های جنوبی روستا تمایل می شود. شکل معابر، کوچه باغ ها و ترکیب بافت با عناصر گیاهی نیز جلوه ویژه ای را به بافت روستا داده است.

براساس آخرین یافته های سرشماری عمومی در سال 1390، جمعیت روستایی انبوه 528 نفر بوده و تعداد 195 خانوار ثبت شده است. گویش مردم روستا تاتی هست. خاک مساعد و آب و هوای مناسب منجر به شکل گیری باغ ها، رونق اقتصادی روستا و در نتیجه گسترش و توسعه آن شده است. عمده فرآورده های زراعی و باغی روستا عبارتند از جو، گندم، عدس، نخود، گردو، انگور و انار و به علت شرایط توپوگرافی و محدودیت کشت غلات، بیشتر تولیدات کشاورزی روستا را فرآورده های باغی تشکیل می دهند.

ویژگی طبیعی پیرامون روستا و وجود باغ های میوه موقعیت مناسبی را برای پرورش زنبور عسل فراهم کرده است. فرش، گلیم، جاجیم و نمد مهمترین صنایع دستی روستای انبوه بوده که علاوه بر آن شولابافی، جوراب بافی، کلاه دوزی، تنگ بافی، دوخت لباس محلی، سبدبافی و نی سازی نیز از دیگر صنایع دستی روستا به شمار می روند.

روستای تنگی سر

در روستای تنگی سر وجود ارتفاع و شیب زیاد سبب شده تا خانه ها به طور عمده در دو طبقه احداث شوند که بخش زیرین آغل، فضای دامی، فضای تولیدی و بخش بعدی به فضاهای زیستی اختصاص می یابد. در این روستا واحد مسکونی با فرو بردن نیمی از فضاهای دامی در دل شیب به گونه ای ابتدایی به مقابله با شرایط سخت طبیعی می پردازد. بدین ترتیب با مسلط شدن بر محیط پیرامونی و حفاظت آغل ها از گزند هوای سرد در زمستان های طولانی، در ساخت بنا و مصرف مصالح نیز جانب صرفه جویی رعایت شده است.

پس زمینه روستا رنگ آسمان و کوههای پیرامون است که در تصور بیننده کوهها حجم و توده متراکمی از خانه های روستایی را در سینه خود جای داده اند. بناهای روی هم لغزیده و در هم ترکیب شده روستا تفکیک دانه ها و تشخیص محدوه واحدها را به سختی ممکن می سازد. در سیمای روستای تنگی سر سطوح پر و خالی در کنار هم و با هم ادراک می شود. فضاهای خالی و فرورفته ناشی از وجود بالکن ها و سایبان های گوناگون هم بیشتر به چشم می آیند. حجم های پس و پیش شده خانه ها و بازی سایه روشن این ترکیب ها به همراه فضاهای خالی مذکور وجه غالب نمای بافت روستای تنگی سر را شکل می دهد.

جانمایی کالبد روستا در دامنه کوه، ترکیب معماری بناها با ارتفاعات و فضاهای سبز بافت پلکانی بسیار زیبایی را ایجاد نموده است. پیچیدگی های بافت سنتی، ارتباط های خانه به خانه از طریق بام ها، دالان ها، ساباط ها و نیز چشم اندازهای بدیع همه از جاذبه های کم نظیر این روستاست. سیما و منظر روستای تنگی سر کاملا با طبیعت عجین شد. ساکنان آن با تلاش بسیار منازل خود را در دل کوهها و صخره ها بنا نموده و با خلاقیت خود، مناظری بسیار بدیع را آفریده اند.

روستای تنگی سر در دهستان گاورود از توابع بخش موچش شهرستان کامیاران در استان کردستان و در مجاورت روستاهای محراب، نیر و سرریز قرار گرفته است. این روستا با موقعیت 35 درجه و 7 دقیقه عرض شمالی 46- درجه و 44 دقیقه طول شرقی و ارتفاع متوسط 1650 متری از سطح دریا در پهنه ای کوهستانی واقع شده است. روستای تنگی سر از شمال به کوه هلزنه، از شرق به کوه سفته، از غرب به کوه پیرزن و از جنوب به روستای نیر منتهی می گردد. این روستا با زمستان های سرد و طولانی حدود 6 ماه از سال دمای متوسط زیر 12 درجه را تجربه می کند و در تابستان از آب و هوایی معتدل و نسبتا گرم بهره مند است.

براساس آخرین داده های سرشماری عمومی در سال 1390، روستای تنگی سر حدود 358 خانوار را در خود جای داده است. حدود 6 قرن پیش، ساکنان اولیه روستا از عراق به این محل مهاجرت نمودند. شخصی به نام بابا رمضان به همراه 16 خانوار مسجد جامع روستا را پایه گذاری و بنا نمود که مقبره نامبرده از بناهای مورد احترام اهالی روستاست. زبان مردم این روستا کردی با لهجه سورانی بوده و به طور عمده اقتصاد روستا متکی بر باغداری و دامداری است و در کنار آن به زراعت، زنبورداری و صنایع دستی نیز در حد معیشتی اشتغال دارند. عمده فرآورده های باغی روستا توت فرنگی، گردو، سیب، زردآلو و در حد محدودتر توت درختی، انگور، انجیر و گیلاس هست.

روستای خور

مقر دشتی روستای خور در پهنه ای پست سبب پنهان شدن دید بافت روستا از جاده ارتباطی است. این روستا از نظر آب و هوایی در منطقه ای گرم و بیابانی با تابستان های گرم و خشک و زمستان هایی نسبتا سرد واقع شده که در فصول تابستان و زمستان وزش بادهای نامطلوب غرب و جنوب همراه با گرد و غبار بر شدت گرما و سرمای هوا می افزاید. پیشینه تاریخی روستای خور طولانی است و بر پایه آثار موجود در قبرستان روستا، قدمتی 3000 ساله را برای آن برشمرده اند. به دلیل آبادانی این روستا به آن "شهر سبز" می گفتند و در بخش میانی، قلعه ای دفاعی با خندقی حفر شده پیرامون آن که اصطلاحا گوده نام دارد، وجود داشته که هسته اولیه روستا را در خود جای داده است.

بر مبنای اسناد تاریخی، وجه تسمیه روستا برگرفته از رخدادی تاریخی در زمان های دور است که با حمله متجاوزان به قلعه و سقوط آنها از ارتفاع لاخ که به 10 متر می رسید، منجر به مجروح و کشته شدن آنها میشد. بعدها نام شهر سبز را را تغییر دادند و آن را شهر خون نامیدند که باگذر زمان واژه "خون" به کلمه "خور" تغییر یافت. بر پایه آخرین سرشماری عمومی سال 1390، روستای خور دارای 665 نفر و حدود 170 خانوار است. اهالی به گویش محلی خوری و زبان فارسی صحبت می کنند و به زراعت، دامداری (پرورش گوسفند و شتر)، کارگری و کامیون داری مشغولند. مهمترین فرآورده های زراعی و باغی روستا هم گندم، جو، پنبه، زعفران و زردآلو، توت و گردو هست.

روستای خور به تبع شرایط اقلیمی، بافتی مجتمع، فشرده و ارگانیک را به نمایش گذارده است. هماهنگی فرم و رنگ در کنار تنوع حجمی یافت وحدت و پویایی خاصی را به روستا بخشیده و پوشش طاقی و نماهای پر و خالی به سایه اندازی روی بام ها و دیوارها یاری رسانده است. برای مقابله با درجه حرارت بالا و ضرورت سایه اندازی، کوچه های باریک و بادگیر شکل گرفته که زیبایی بافت را دوچندان می سازد. در مقابل بادهای کویری و گرد و غبار و خشکی هوا، فضای سبز اطراف روستا همچون کمربندی حفاظت از بافت روستا را برعهده دارد. اغلب خانه های روستا دارای ساختار حیاط مرکزی بوده و توسط دیوارهای گلی از دیگر واحدها جدا شده اند.

این خانه ها یک طبقه و دارای بام های گنبدی و طاقی شکل هستند. خانه ها برای استقرار نیز از شرایط طبیعی (جهت تابش خورشید و باد غالب) تبعیت کرده و بیشتر پنجره ها و ورودی ها رو به نور قرار دارند. هر واحد مسکونی به تبع فعالیت اقتصادی خود از فضاهای پشتیبان مثل انبار و محل نگهداری دام برای کار و فعالیت خانوار استفاده می کند. خور روستایی کویری است که در دهستان خوسف از توابع بخش خوسف شهرستان بیرجند در استان خراسان جنوبی جای گرفت. این روستا در طول 58 درجه و 25 دقیقه شرقی و در عرض 32 درجه و 56 دقیقه شمالی با ارتفاع 1125 متری از سطح آب های آزاد استقرار یافت.

روستای درسجین

بنا به اظهارات بزرگان و ریش سفیدان روستا، در حدود 400 سال پیش شخصی به نام حاج لشکرخان از طایفه دودانگه از ایل بختیاری اراضی موجود روستای درسجین را به عنوان هدیه دریافت می کند. این زمین ها که جزو اراضی ییلاقی منطقه به حساب می آمدند، به دلیل جریان رودخانه دائمی، وجود چشمه های فراوان (چشمه آبگرم)، موقعیت دفاعی مناسب و وجود کوههای اطراف به عنوان محا اتراق این طایفه انتخاب و بنای اولیه روستا پایه گذاری می شود. البته، قبل از ورود این طایفه عده ای ترک در قسمت جنوبی روستای موجود که قره باغ نام داشت، ساکن بوده اند.

در اوایل نیز طایفه بختیاری اطراف قره باغ ساکن شدند و بعدها قلعه ای را بنا نمودند که در حال حاضر، این قلعه با کمی تغییر در مرکز استان واقع شده و هسته اولیه روستا را تشکیل می دهد. روستا بعدها به سمت جنوب گسترش یافته و به وضعیت کنونی رسیده است. براساس داده های آخرین سرشماری عمومی در سال 1390، روستای درسجین از جمعیتی معادل 437 نفر در قالب 150 خانوار برخوردار بود. مردم این روستا به زبان ترکی و فارسی سخن می گویند و مذهب آنها شیعه است. بیشتر ساکنان روستای درسجین به زراعت، باغداری و دامداری مشغولند و عمده فرآورده های زراعی و باغی آن شامل گندم، جو، انگور، بادام و گردو است.

در روستای درسجین دو گونه بافت با ویژگی متفاوت مشاهده می شود؛ گونه اول بافت تاریخی روستا است که در امتداد رودخانه گسترش طولانی دارد و یکی از دیدنی ترین و زیباترین بافت های روستایی کشور به شمار می آید. تکوین و توسعه این بافت متراکم از روندی ارگانیک پیروی نموده و به دلیل چیدمان خاص فضایی عناصر با شبکه ای از معابر پر پیچ و خم از توالی های فضایی عناصر برخوردار است. وجود عرصه های عمومی، خصوصی و همچنین استفاده از مصالح بومی و منطقه ای، چیدمان هماهنگ عناصر با شیب زمین، شرایط اقلیمی و وجود چشم اندازهای زیبا از باغ های انگور جاذبه فراوانی را برای هر بیینده رقم می زند.

گونه دوم، بافتی است که از گسترش بافت متقدم به سمت غرب و جنوب غربی ایجاد شده و عواملی چون شیوه قرارگیری قطعات، عدم همجواری آنها و وجود فضاهای باز توسعه نیافته منجر به ایجاد ناهماهنگی در دسترسی به شبکه معابر شده است. روستای درسجین با طول جغرافیایی 49 درجه و 14 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 36 درجه و 1 دقیقه شمالی در ارتفاع متوسط 1680 متری از سطح دریا قرار گرفت. درسجین به علت قرار گرفتن در منطقه ای کوهستانی دارای آب و هوای سرد و کوهستانی است و میانگین حداقل و حداکثر دمای سالانه به ترتیب 5/9- و 5/48 درجه سانتیگراد و بیشترین مقدار بارندگی سالانه آن 6/255 میلیمتر هست.

روستای ریاب

روستای ریاب در دهستان حومه، از بخش مرکزی شهرستان گناباد در استان خراسان رضوی و با فاصله 4 کیلومتری از مرکز شهرستان واقع شده است. این روستا با ارتفاع 1100 متری از سطح دریا در طول جغرافیایی 58 درجه و 38 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 34 درجه و 21 دقیقه شمالی قرار دارد. روستای ریاب به دلیل قرار گرفتن در دشت گناباد دارای زمستان های نسبتا سرد و تابستان های نیمه گرم تا خیلی گرم و خشک هست. در این روستا متوسط حرارت 4/6 درجه سانتیگراد است. در برخی منابع، روستای ریاب به معنی محل رویش یا رستنگاه گیاه ذکر شد. هسته اولیه روستا قلعه ای بوده و بخشی از آثار باقیمانده از دیوارها و برج آن در زمان قاجار است.

روستا دارای محیطی جذاب و باصفا بوده و این فضا در کنار بافت های باارزش روستایی توان جاذبه گردشگری را دارد. محیط کالبدی روستا به دلیل استقرار بافت آن در میان باغ ها ارزشمند است. این بافت تاریخی نمونه ای از معماری مناطق کویری را به نمایش می گذارد. براساس یافته های آخرین سرشماری عمومی در سال 1390، جمعیت روستای ریاب 698 نفر در قالب 228 خانوار بوده است. ریاب روستایی خان نشین بوده و بناها در درون قلعه با هدف دفاعی احداث شده است. مردم منطقه از نژاد آریایی با ساختار قومی و نژادی بکر هستند. اهالی روستا به زبان فارسی با لهجه گنابادی سخن می گویند.

از سالها پیش به علت موقعیت و قابلیت اراضی روستا زراعت و باغداری رواج داشته و بسیار پررونق بوده است. از نظر تولید و کسب درآمد هم کشت زعفران، زیره آبی، انار، انگور، پسته و بادام موقعیت ویژه ای را برای روستا به ارمغان آورد. در روستای ریاب دامداری رواج دارد و هر خانوار در کنار کار کشاورزی از تعدادی دام نیز نگهداری می کند. چشم انداز بیرونی روستا فضایی از دیوارهای بلند قلعه و برج قدیمی که با درختان انار و انگور احاطه شده را نمایان می سازد.

بخش قدیمی روستا ریاب بافتی متراکم و فشرده داشته و شبکه معابر به صورت کوچه های تودرتو، ستاره ای شکل و بن بست تکوین یافته است. در این مناطق عمده ترین عامل قابل تشخیص در شکل دهی به کالبد روستا جهت گیری معابر همراه با حرکت آب، مسیر رودخانه ها و نهرهای جاری هست. ابنیه روستا با مصالحی از قبیل خشت و گل بنا شده اند. پلان ساختمان ها هم متراکم و فشرده بوده و تلاش شده تا سطح خارجی ابنیه به نسبت حجم آن کم باشد.

علی رغم این فشردگی و تراکم، فضاهای باز خصوصی در مساکن کاربرد بسیار مهمی دارند. بناهای مسکونی روستا به صورت حیاط مرکزی ساخته شده اند. این شیوه همجواری به شکل گیری بافت کالبدی کاملا پیوسته منجر شده است. بدین علت، معابر نیز از جداره های پیوسته و کامل برخوردار بوده و فضاهای خالی بافت قدیمی نیز مربوط به واحدهای مخروبه هستند.

روستای شمشیر

روستای شمشیر در مرکز دهستان شمشیر از توابع بخش مرکزی شهرستان پاوه در استان کرمانشاه بوده و در فاصله 8 کیلومتری شرق شهر پاوه واقع شده است. مختصات جغرافیایی این روستا 46 درجه 25 درجه و 59 دقیقه عرض شمالی است. روستای شمشیر در مجاورت راه ارتباطی پاوه کرمانشاه قرار دارد و از سمت شمال غرب به ارتفاعات شاهو، از سمت جنوب به رودخانه گلال و روستای میوان و از سمت شرق به مجتمع شهید رجایی محدود می گردد. آب و هوای منطقه سرد و معتدل بوده و تحت تاثیر اقلیم مدیترانه ای است. موقعیت کوهستانی و بارش برف بسیار در زمستان به غنی سازی ذخایر آبهای زیرزمینی روستا یاری می رساند.

در گذشته، دو نفر به نام صوفی و حسن بیگی به روستا وارد شدند و هسته اولیه روستا را تشکیل دادند. محل اولیه روستا در کنار رودخانه گلال شکل گرفته که در حال حاضر فضای باغ های جنوبی روستا را تشکیل می دهد. در حفاری های انجام شده در محدوده اطراف روستا، آجرهایی مربع شکل دیده شده که بنا به گفته اهالی، مقر پیشین روستا بوده است که با وقوع سیلی عظیم کاملا تخریب شده و سبب جابجایی اهالی روستا بالادست گردیده است. در حال حاضر، هسته اولیه روستای شمشیر پیرامون مسجد بوده و به مرور زمان بافت روستا به سمت جاده ارتباطی پاوه کرمانشاه گسترش یافته است.

براساس یافته های آخرین سرشماری عمومی در سال 1390، جمعیت روستای شمشیر معادل 2189 نفر در قالب 592 خانوار است. زبان اکثر ساکنان روستا زبان کردی بوده و در این روستا شاغلین بخش کشاورزی غالبا در زیربخش های باغداری و زراعت و شاغلین بخش خدمات اغلب به عنوان کارمند، فروشنده و راننده مشغول فعالیت هستند. همچنین، شاغلین بخش صنعت نیز غالبا در زیربخش ساختمان فعالند. عمده فرآورده های زراعی روستا گندم، جو، شبدر، گوجه فرنگی، خیار و بامیه و مهمترین فرآورده های باغی آن گردو، آلوچه، توت و هلو است.

جاجیم بافی، موج بافی، گیوه بافی و توپ دوزی نیز از صنایع دستی رایج روستا به شمار می روند. سیمای بصری بافت روستا ترکیبی از مجموعه ساختمان های سنگی، باغ های مشجر، کوههای شاهو و رودخانه است که مناظری زیبا و بدیع را خلق نمود. به محض قرارگیری روستا در حوزه دید بیننده زیبایی این ترکیب حتی از گردنه کرمانشاه به روستای شمشیر نیز قابل رویت است. همچنین، وجود معابر کم عرض و پیچ در پیچ داخل بافت، پله های فراوان و سطوح شیب دار به زیبایی مناظر درون بافت یاری رساند.

در نگاهی اجمالی، روستا از وسط بافت به دو محله مشخص تفکیک شده است. این دو محله در نقطه ای کانونی که مسجد قدیمی روستا بوده، به هم می پیوندند. سمت و سوی استقرار بناها کاملا منطبق بر محیط طبیعی به ویژه در جهت تابش خورشید و همسو با باد غالب روستا هست. تقریبا تمامی خانه ها به سمت جنوب استقرار یافته اند و بناها در جبهه غربی و شمالی فاقد بازشو و پنجره اند. با توجه به شیب زمین معمولا بناهای روستا در ضلع شمالی در دل زمین قرار گرفته اند و عملا فاقد جبهه خاصی هستند. در روستای شمشیر مواد و مصالح بکار رفته با اقلیم هماهنگ بوده و اهالی از مصالح بوم آورد (سنگ) به عنوان ماده اصلی در ساخت ابنیه استفاده کرده اند.

روستای فارسیان

روستای فارسیان به عنوان مرکز دهستان چشمه ساران در بخش چشمه ساران شهرستان آزادشهر از توابع استان گلستان واقع گردیده است. این روستا در محور اصلی آزادشهر به شاهرود، 35 کیلومتری جنوب آزادشهر، 115 کیلومتری گرگان (مرکز استان) و 85 درجه کیلومتری شاهرود قرار دارد. روستای فارسیان در منطقه ای کوهپایه ای با طول جغرافیایی 55 درجه و 26 دقیقه شرقی، عرض جغرافیایی 36 درجه و 57 دقیقه شمالی و در ارتفاع 777 متری از سطح دریا واقع شده است.

به دلیل قرارگیری روستا در میان کوههای مرتفع از نظر اقلیمی از آب و هوای کوهستانی با زمستانی سرد و تابستانی معتدل تا نیمه گرم و خشک برخوردار است. در ارتفاعات شمالی روستای فارسیان تعداد زیادی چشمه وجود دارد که آب آشامیدنی و کشاورزی روستا را تامین می کند. رودخانه فارسیان نیز در امتداد شمالی جنوبی روستا مسیر خود را می پیماید و اغلب ابنیه روستا در ضلع شرقی رودخانه استقرار یافته اند. براساس داده های آخرین سرشماری عمومی در سال 1390، روستای فارسیان دارای جمعیتی معادل 2109 نفر در قالب 612 خانوار بوده است.

از آنجا که در سالیان بسیار دور اقوامی از عشایر سبزوار و استان فارس به این روستا مهاجرت نموده اند، زبان های ترکی (قزلباش) و فارسی ریشه دوانده که پس از آمیختگی با فرهنگ و گویش محلی منجر به شکل گیری زبان فارسی با لهجه ای خاص شده است. وجه تسمیه روستا برگرفته از مهاجرت عشایر "فارس" به این روستا هست. به نقل از بزرگان روستا، پیشینه روستای فارسیان به 1000 سال پیش بر می گردد. با توجه به آثار برجای مانده کنونی، مکان اولیه استقرار روستا در دامنه کوه علی کماری در 5 کیلومتری شمال مقر فعلی روستا بوده که دیمه خوانده میشد.

سپس، با کوچ اهالی به 5/1 کیلومتری شرق مقر فعلی روستا، حات مالی شکل گرفته و بعد از گذشت سالها نهایتا مردم به مکان کنونی نقل مکان کرده اند و روستای فارسیان تکوین یافته است. به گفته اهالی روستا، قدمت هسته اولیه روستای فعلی به چند ده سال قبل باز می گردد. روستای فارسیان دارای 342 هکتار اراضی کشاورزی (زراعی و باغی) و فرآورده های زراعی و باغی گندم، جو، یونجه، سیب زمینی، لوبیا، گردو، گیلاس، آلبالو و زردآلو هست. از دیگر فعالیت های وابسته به بخش کشاورزی که در روستا رواج دارد، میتوان به دامداری و پرورش زنبور عسل اشاره کرد. صنعت روستا به کارگاه های کوچک صنایع دستی مستقر در منازل روستاییان محدود می شود.

صنایع دستی فارسیان را در درجه اول جاجیم بافی و در مرتبه بعد تولید چادرشب و سفره تشکیل می دهد. اهم قابلیت ها و امکانات این روستا عبارتند از مسیر زیبای دسترسی به روستا، پل های قدیمی و سنگی موجود، مطبوع بودن هوا در فصل تابستان، وجود باغ های گوناگون در روستا و ترکیب زیبای باغ با رودخانه، چشم اندازهای بسیار زیبا از روی تپه های شرقی و غربی روستا، چشمه سارهای پیرامونی، آبشارهای زیبا در شمال روستا، مناطق جنگلی در دامنه های شمالی، محورهای کوهنوردی مناسب در مسیر بسیار زیبای گردشگری روستا تا آبشار، کفترخانه و یخچال قدیمی و...

روستای فارسیان از نوع روستاهای متمرکز با ساختار پلکانی مناطق کوهستانی است. بافت درونی روستا شامل مجموعه ای متراکم و به هم فشرده در مرکز روستا و بافتی نیمه پراکنده در حاشیه و به ویژه مناطق جنوبی هست. بناها در روستای فارسیان به صورت آزاد بر روی شیب ساخته شده اند و قرار گرفتن آنها در کنار هم از توپوگرافی زمین تبعیت می کند. ترکیب فضاهای پر و خالی واحدهای مسکونی بافت مسکونی در دو قسمت بافت قدیم و جدید از ویژگی ها و تفاوت های بسیاری برخوردار است. در بافت قدیم، شیوه ساخت واحدهای مسکونی در دو طبقه صورت گرفته است.

در حقیقت، تمامی فضاهای باز و حیاط ها، بام انبار و آغل در طبقه زیرین هستند. این شکل ساخت و ساز باعث درهم تنیدگی واحدهای مسکونی و در نتیجه فشردگی بافت شده است. در بعضی از قسمت ها نیز طبقه دوم واحدهای مسکونی از روی معبر عبور کرده و تشکیل ساباط را داده است. در بافت جدید فضاهای پر و خالی واحدهای مسکونی تقریبا به شکل منظم از هم تفکیک شده و فضاهای خصوصی شکل معنادارتری یافته اند.

روستای کمجان

کمجان روستایی از دهستان برزرود در بخش مرکزی شهرستان نطنز در استان اصفهان که در 32 کیلومتری شمال غربی نطنز و 11 کیلومتری غرب جاده آسفالته نطنز کاشان قرار دارد. این روستا با طول جغرافیایی 51 درجه و 40 دقیقه شرقی، عرض جغرافیایی 33 درجه و 35 دقیقه شمالی در ارتفاع 1920 متری از سطح دریا جای گرفته است. روستای کمجان در منطقه ای کوهستانی و میان دره برزرود قرار گرفته و نسبت به روستای ابتدایی دره خنک تر و نسبت به روستای انتهایی دره گرمتر و دارای آب و هوایی معتدل و خشک است.

با توجه به تمدن های کهن شهرهای این منطقه و همچنین ویژگی های فرهنگی روستای کمجان، قدمت اسکان در این منطقه را به زمانهای بسیار دور و حدود 3000 سال قبل نسبت داده اند. در سالهای اخیر، جمعیت روستای کمجان کاهش یافته و رشد منفی داشته است. با استناد به داده های آخرین سرشماری عمومی در سال 1390، این روستا دارای 159 نفر (68 خانوار) بود. نوع گویش مردمان روستا گویش پارسیان قدیم (فرس قدیم) است که در قالب گویش محلی با لهجه ای خاص به ظهور رسید.

در روستای کمجان بخش کشاورزی به ویژه باغداری به عنوان مهمترین بخش تولید، درآمد و اشتغال اقتصادی مطرح است. فرآورده های زراعی روستا شامل گندم، جو، عدس، ذرت و ارزن و فرآورده های باغی مشتمل بر گلابی، سیب، هلو، زردآلو، قیسی، انار، آلو، بادام و گردو بوده که مازاد مصرف ساکنان برای فروش به خارج از روستا فرستاده می شود. روستای کمجان متشکل از دو گونه بافت نسبتا متمایز است؛ بافت فشرده و بافت پراکنده. در این روستا که روی بلندی های صخره ای و سنگی استقرار یافته، به وضوح سلطه و فزونی بافت فشرده نسبت به بافت پراکنده قابل مشاهده است. در سالهای اخیر، بافت های پراکنده که در نتیجه گسترش فیزیکی روستا ایجاد شده اند، با حرکتی از مرکز روستا و خروج از از بافت تاریخی نمایان می شوند.

در مجموع، روستای کمجان متشکل از سه محله اصلی (محله پایین، محله بالا و محله میان لا) و چهار محله فرعی (کوچه سوزن، کوچه خونی، کوچه عابدین و کوچه تیپه) است. از ویژگی های شاخص بافت روستای کمجان تجمع و تمرکز بافت روستا حول مرکز مذهبی (زیارتگاه، حسینیه و مسجد) است. این مرکز که با وجود قنات و درختی کهنسال بارز شده، فضای مناسبی برای تجمع افراد، برخوردها و تبادل های فرهنگی و اجتماعی را فراهم آورد. از دیگر ویژگی های کالبدی این روستا، شبکه معابر باریک و پیچ و خم است که بنا به موقعیت گاهی از شیب تند، کف سنگی و صخره ای برخوردارند.