سفر به روستاهای اورامان | سرزمین بلند و برافراشته

"اورامان" ناحیه ای کوهستانی و نسبتا معتدل است که بخش اعظم آن در ایران و در استان های کرمانشاه و کردستان واقع شده و حدود جغرافیایی آن به قرار زیر است: از شمال به محدوه شهرهای سنندج و مریوان، از جنوب به شهرستان های سرپل ذهاب و دالاهو، از غرب به استان حلبچه در اقلیم کردستان عراق و از شرق به شهرستان های کرمانشاه و کامیاران، قسمتی از شهرهای اورامان که در خاک ایران قرار دارد شامل دو بخش می باشد. بخش شمالی در محدوده شهرستان های مریوان، سروآباد و کامیاران در استان کردستان و بخش جنوبی در محدوده شهرستان های پاوه، جوانرود، روانسر و ثلاث باباجانی در استان کرمانشاه قرار گرفته است. کوهستان های شاهو و دالانی در حد فاصل این دو بخش واقع شده اند. اورامان قبل از هرچیز ناحیه ای جغرافیایی و آب و هوایی خاص می باشد که آن را از مناطق همجوار متمایز می کند. با این وصف بخش زیادی از ساکنین آن و مردم روستاهای اورامان به گویش هورامی که یکی از چهار گویش اصلی زبان کردی است، تکلم می نمایند. در حال حاضر شهرستان پاوه مرکز اورامان جنوبی محسوب می شود. پس با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای سفر به اورامان...

اورامان یا هورامان

در مورد کلمه اورامان یا هورامان و وجه تسمیه آن نظرات گوناگونی وجود دارد، اما به نظر می رسد که اصل آن از کلمه هورامان به معنی "برافراشته" و "بلند" باشد. ارتفاع منطقه اورامان از سطح دریا به طور متوسط حدود 1600 متر می باشد و شهرهای اورامان و روستاهای اورامان عموما در ارتفاع 1500 متری قرار دارند. مرتفع ترین نقطه اورامان یعنی قله حویخانی در کوهستان شاهو و مشرف به روستای شمشیر حدود 3400 متر و پست ترین مکان آن یعنی "کانی سالار" در منتهی الیه کناره رودخانه سیروان حدود 250 متر از سطح دریای آزاد ارتفاع دارند. این اختلاف ارتفاع قابل توجه در محدوده ای کم، موجب تنوع آب و هوایی (به ویژه تنوع گیاهی و جانوری) فراوانی در سطح منطقه شده است. میزان متوسط بارندگی که عمدتا به شکل بارش برف می باشد، حدود 700 تا 900 میلی متر برآورد می باشد. این میزان بارندگی در قیاس با سایر نقاط همجوار تفاوت زیادی دارد. رودخانه سیروان یکی از پر آب ترین و رودخانه های ایران و پر آب ترین رودخانه استان کرمانشاه، عموما از کوه های اورامان سرچشمه گرفته و در این ناحیه و بیشتر شهرهای اورامان و روستاهای اورامان جاری است.
در پهنه جغرافیایی شهرهای اورامان و سفر به اورامان جاذبه های طبیعی و تاریخی متعددی قرار گرفته اند که هرکدام از آن ها از منظر توریستی اهمیت خاصی دارد. تلاش می شود تا حتی الامکان اطلاعات مختصر و در همان حال مفیدی درباره این سایت های گردشگری روستاهای اورامان به خواننده ارائه می گردد تا بتواند با نگاه گذرا بر آن ها، تصمیم خود را در رابطه با دیدار از سایت یا سایت های مورد علاقه تا بتواند با نگاه گذرا بر آن ها، تصمیم خود را در رابطه با دیدار از سایت یا سایت های مورد علاقه خود به آسانی بگیرد. قبلا اشاره شده که اورامان در استان های کرمانشاه و کردستان ایران و خاک اقلیم کردستان عراق قرار گرفته است. برای سهولت در معرفی جاذبه های شهرهای اورامان و همچنین روستاهای اورامان، ابتدا از جاذبه های واقع در استان های کرمانشاه و کردستان و شهرستان های تابعه آن ها شروع کرده و سپس به بقیه جاذبه های واقع در اورامان جنوبی به عنوان مرکز اورامان می شود. با این وصف در معرفی هر سایت، بدون توجه به موقعیت قرارگیری آن و صرفا براساس اهمیت و پتانسیل های گردشگری به آن پرداخته شده است.

ناحیه اورامان

ناحیه اورامان یکی از نواحی تاریخی کهن است. این ناحیه به علت موقعیت استراتژیک و مرزی، همواره در مخاصمات ادوار تاریخی گذشته میدان نبرد نیروهای متخاصم بوده است (از جمله در حمله اسکندر کبیر به شرق، در جنگ سپاهیان اسلام و ساسانیان در جنگ های طولانی مدت امپراتوری عثمانی و سپاهیان ایران و حتی در جنگ هشت ساله ایران و عراق). این ناحیه محل ظهور، پاگیری و گسترش آیین یاری یا اهل حق در دوره بعد سقوط خلافت عباسیان به دست سپاهیان مغول می باشد. علاوه بر آن، شهرهای اورامان در طی چند قرن اخیر به عنوان یکی از کانون های مهم تصوف در قالب طریقت نقشبندی و قادری ظاهر شده است. در سفر به اورامان خواهید دید، آثاری تاریخی چون مقبره پیرشالیار و بقایای آتشکده "آتشگاه"، مقبره سید عبیدالله معروف به کوسه هجیج و آرامگاه بزرگان آیین یاری و نیز بزرگان طریقت قادری و نقشبندی در این ناحیه قرار گرفته اند.
بخش عمده ای از مردم شهرهای اورامان و همچنین روستاهای اورامان به گویش هورامی یا گورانی یکی از چهار گویش اصلی زبان کردی تکلم می نمایند. این گویش (که به باور برخی صاحبنظران، زبانی جداگانه است) شباهت زیادی به زبان اوستایی داشته و بخش زیادی از ادبیات مکتوب کردی از جمله کتاب اصلی پیروان آیین یاری موسوم به سرانجام با این گویش به نگارش درآمده است. بخش قابل توجهی نیز به گویش جافی یا سورانی (یکی دیگر از گویش های زبان کردی) تکلم می نمایند. اغلب مردم اورامان آشنایی کافی به زبان فارسی دارند و در مراودات روزانه با گردشگران از سایر نقاط ایران به روانی از آن استفاده می کنند. اغلب تحصیل کردگان دانشگاهی نیز تا حدود زیادی با زبان انگلیسی آشنایی دارند.

دین مردم اورامان

مردم اورامان در حال حاضر از نظر مذهبی عموما تابع دین اسلام و شاخه شافعی، مذهب تسنن می باشند. این وضع بعد از جنگ های ایرانی و عثمانی تاکنون تثبیت شده است. با این حال به نظر می رسد که در دوره ای کوتاه پیروان آیین یاری در این منطقه دارای اکثریت بوده اند. گویا تا گذشته نه چندان دور تعداد محدودی از پیروان مذهب یهود نیز در شهرهای اورامان سکونت داشتند. کلمه گاور به معنی مسیحی نیز در نام گذاری های جغرافیایی در برخی جاها به کار رفته است، که می تواند دلالت بر حضور مسیحیان در گذشته این ناحیه باشد.

مسیر گردشگری شهرستان پاوه در سفر به اورامان

شهر پاوه در حدود 110 کیلومتری شمال غرب کرمانشاه واقع شده است. این شهرستان دارای 3 بخش نوسود، باینگان و مرکزی و چندین دهستان می باشد. تا اواخر دهه 1330 شهرستان پاوه تابع استان کردستان بوده و از آن تاریخ تاکنون در محدوده استان کرمانشاه قرار گرفته است. متعاقبا شهرستان های جوانرود، روانسر و ثلاث باباجانی از آن جدا شده اند. برای ورود به اورامان و دیدار از جاذبه های آن راه های متعددی وجود دارند که در زیر به برخی از آن ها اشاره می شود:
- کرمانشاه – روانسر – پاوه – نوسود – مریوان
- کرمانشاه – روانسر – جوانرود – تازه آباد
- سنندج – کامیاران – سروآباد – مریوان – اورامان تخت
- سنندج – کامیاران – روانسر – پاوه یا جوانرود
- سنندج – مریوان – اورامان تخت – پاوه
- جاده سنندج کامیاران – سه راهی سو و بزلانه
جاده کرمانشاه – روانسر – پاوه در نقطه ای به نام قازان چی (حدود 10 کیلومتری شهر کرمانشاه) از جاده اصلی کرمانشاه – سنندج جدا می شود. این جاده از نقطه مذکور تا شهر نوسود در نزدیکی های مرز ایران و عراق) جمعا حدود 150 کیلومتر (آسفالت است، اما کیفیت آسفالت و عرض جاده در تمام طول مسیر یکنواخت نیست. تا نزدیکی شهر پاوه (حدود 110 کیلومتر) کیفیت آسفالت نسبتا خوب و عرض آن قابل قبول است، اما بقیه این مسیر جاده ای پر پیچ و خم و کیفیت آسفالت آن چندان رضایت بخش نمی باشد. در حدود کیلومتر 65 این جاده، مسیر شهرستان جوانرود از آن جدا می شد که تا نقطه صفر مرزی با کشور عراق تماما آسفالت است. در حدود کیلومتر 100 و در نقطه ای به نام سه راهی باینگان نیز جاده ای دیگر از آن منشعب می گردد که تا شهر باینگان و از آن جا نیز تا روستای متروکه مرزی مرخیل آسفالت می باشد. بقیه این مسیر هم به سمت پاوه (شمال) و هم به سمت تازه آباد ثلاث (جنوب)، عموما خاکی بوده و اغلب از میان جنگل عبور می کند. این دو مسیر بخشی از جاده ای محسوب می شوند که قبلا به جاده سنتو معروف بود. از شهر نوسود جاده ای به طرف شهر مریوان کشیده شده که از کوهستان دالانی گذر کرده و مسیری به تمام معنی توریستی می باشد. تمام این مسیر آسفالت بوده ولی در فصل زمستان به علت بارش برف سنگین معمولا مسدود است. جاده پاوه – نودشه در نزدیکی روستای ورا از عرض رودخانه سیروان عبور کرده و بعد از گذر از شهر نودشه یکی از زیباترین شهرهای اورامان در نقطه ای به نام مل اندو با جاده قلبی (نوسود – مریوان) تلاقی پیدا می کند. این مسیر نیز بسیار دیدنی و جذاب بوده و شامل دو دهنه تونل سنگی نیز می شود. فاصله پاوه – نودشه – مریوان در قیاس با فاصله پاوه – نوسود – مریوان بسیار کمتر است. باتوجه به عبور این جاده از ارتفاعات کوهستان دالانی به نظر می رسد که بلندترین مسیر آسفالته در تمام ایران باشد (در برخی نقاط تا حدود 2600 متر از سطح دریا). مسیر پاوه – اورامان تخت – مریوان که در قیاس با دو مسیر فوق طولانی تر می باشد، قبلا از روستای داریان از جذاب ترین روستاهای اورامان عبور می کرد، اما اخیرا به علت احداث سد داریان مسیر آن تغییر پیدا کرده و در کیلومتر 35 جاده پاوه – نودشه به سمت روستای هجیج و از آنجا به طرف اورامان تخت ادامه پیدا می کند.
این جاده ی جدید که به جاده چشمه بل موسوم شده است، در فاصله ی حدود 7 کیلومتری (از ابتدای خود تا نزدیکی روستای ناو) جمعا دارای نه دهنه تونل دیدنی می باشد. علاوه بر این، بخش اعظم دریاچه سد داریان در مجاورت این جاده قرار گرفته و برای هر رهگذری به آسانی قابل مشاهده است.
بخش اعظم جاده سنندج – کامیاران – سروآباد – مریوان، نیز آسفالت بوده و مسیری پر از دیدنی های طبیعی و قدیمی ترین روستاهای است. در این مسیر روستاهای تاریخی همانند کاشتر، تنگی ور و پالنگان قرار گرفته اند. در نزدیکی روستای پالنگان دو جاده فرعی از این مسیر و بر دامنه کوهستان مرگه وار از هم جدا می شوند که یکی در سمت راست به سوی روستاهای گواز و سرریز و دیگری در سمت چپ به سوی روستای معروف پایگلان و دیگر روستاهای اورامان از جمله ژنین، چشمیدر، بوریدر و نهایتا سروآباد و مریوان ادامه پیدا می کند. ادامه مسیر اصلی در روستایی به نام سوره تو به دو مسیر فرعی تقسیم می شود. مسیر شمالی به سمت روستای ژریژه رفته و در آنجا نیز از طریق مسیری فرعی به روستای "دل" و نهایتا روستای "روار" یا "رودبار" منتهی می شود. در سفر به اورامان، مسیر اصلی هم به روستاهای "سرومال" و "دگاگاه" و شهرهای سروآباد و مریوان ادامه پیدا می کند. اما مسیر جنوبی، که عموما خاکی است، مجددا دو مسیر فرعی پیدا می کند: مسیری شرقی به سمت روستاهای "جولان ده" و "دیوزناز" می رود و مسیری غربی نیز بعد از گذر از شاخه "ژاوه رود" رودخانه ی سیروان به روستای دیدنی "دله مرز" و نهایتا دو روستای دیگه موسوم به "زوم" و "اسپه ریز" منتهی می شود. مسیر آخر فعلا به دلیل وجود دریاچه "سد داریان" و به زیر آب رفتن پل های قدیمی تردد، از نظر مسیر زمینی در بن بست قرار گرفته اند، اما با استفاده از راه آبی (قایق های تفریحی) می توان هم به سمت شهر پاوه (جنوبی) و هم به سمت شهر مریوان (شمالی) رفت. شنیده ها حکایت از آن دارد که قرار است جاده ای جدید از روستای روار به سمت روستای عباس آباد احداث گشته و با استفاده از دو دهنه ی پل بلند موجود بر دریاچه سد در نزدیکی روستای زوم به سمت روستای چند خانواری ورگه ویر به سمت روستای سلین از زیباترین روستاهای اورامان به این بن بست در سفر به اورامان پایان داده می شود.

امکانات منطقه ی هورامان

در سفر به اورامان خواهید دید، اغلب روستاهای واقع در اورامان دارای ارتباط جاده ای با شهر می باشند. امکان تردد در اغلب این مسیرها با خودروی شخصی وجود دارد. در برخی راه های صعب العبور روستایی و کوهستانی از چهارپایانی مانند قاطر، اسب و الاغ برای حمل بار استفاده می شود. در مجموع ارتباطات جاده ای منطقه قابل قبول است اما شاید در حد استاندارد نباشند.
تقریبا تمام روستاهای اورامان برخوردار از شبکه برق سراسری می باشند. باتوجه به نیاز گردشگران و مسافران، اخیرا در شهرهای "پاوه" و "جوانرود" هتل های چند ستاره با کمک بخش خصوصی به مرحله ی بهره برداری رسیده اند. با این وصف؛ خانه ی معلم موجود در برخی شهرها و تاسیسات موجود در کنار برخی سایت های گردشگری نیز تا حدودی پاسخگوی این نیاز می باشند.
وسیله عمده حمل و نقل مسافر در محدوده ی اورامان "خودروهای شخصی" و "مینی بوس های بین شهری" می باشند. در حال حاضر در سفر به اورامان، با استفاده از اتوبوس های بین شهری امکان مستقیم جابه جایی مسافر از تهران به اغلب شهرهای اورامان و همچنین روستاهای اورامان وجود دارد. هرچند که تعداد کبابی ها و قهوه خانه های سنتی در شهرها و مسیر بین شهرها قابل توجه است، اخیرا چند رستوران نیز شروع به فعالیت نموده و غذاهای متنوعی به مسافران ارائه می دهند.
اکنون فروشگاه های بزرگ و زنجیره ای هم جای پایی برای خود باز کرده اند، اما بخشی از خرید و فروش مایحتاج عمومی از طریق مغازه ها و دستفروش ها انجام می شود. به علت گسترش مراودات مرزی با اقلیم کردستان عراق در چند ساله اخیر اکنون در بازارچه های مرزی شهرهای مریوان، جوانرود، تازه آباد، پاوه و نوسود کالاهایی وارداتی با قیمت مناسب و به وفور یافت می شود. بازارچه مرزی مریوان و جوانرود از وسعت و تنوع بیشتری برخوردار می باشند. براساس وعده مسئولین، قرار است به زودی مرز موسوم به "شوشمی" بعد از سالیان دراز برای تردد مسافر بین شهرستان پاوه و اقلیم کردستان عراق مجددا بازگشایی شود. اگر این وعده صورت واقع به خود بگیرد، پیامدهای مثبت فراوانی برای ساکنان بخشی از اورامان به همراه خواهد داشت.
هم اکنون در اغلب شهرهای اورامان و حتی برخی از روستاهای اورامان سیستم لوله کشی گاز طبیعی برقرار بوده و سوخت اصلی منازل مسکونی عموما از این طریق تامین می شود، با این حال استفاده از نفت سفید و در موارد نادری چوب درختان هنوز برای تامین گرمایش و انجام پخت و پز در برخی خانه ها، مرسوم است.

فرهنگ و آداب و رسوم مردمان اورامان

اکثریت مردم شهرهای اورامان و همچنین روستاهای اورامان، لباس کردی به تن دارند و به ندرت از کت و شلوار هم استفاده می شود. لباس مردان عموما شامل "کوا"، "پانتول" و "شال کمری" موسوم به "پژوین" یا "مویین" و سربند مخصوص موسوم به "کلاودزمال" و لباس زنان عموما شامل "کوا"، "سلته"، "کراس" یا "کجی"، "سخمه"، "لچک"، "پاوره" یا "شوال" و کلاه مخصوص موسوم به "فیس" یا "کلاوزر" می باشد. کلاه زنان نیز از چند جز تشکیل شده است. نوعی لباس مخصوص مردان موسوم به چوخه رانک که عموما در مراسم شادی پوشیده می شود، نیز در اورامان مورد استفاده است. در سفر به اورامان لباس محلی به تن کنید و لذت ببرید.
گیوه هورامان، معروف ترین صنعت دستی این ناحیه، نوعی کفش مخصوص فصل گرما موسوم به کلاش است و عموما توسط مردان پوشیده می شود. نوعی پاپوش یا جوراب زمستانی موسوم به پوزوانه نیز بخشی از لباس سنتی مردمان اورامان را تشکیل می دهد.
باغداری در روستاهای اورامان در قیاس با مناطق همجوار خود از پیشرفت و رونق بیشتری برخوردار است. کاشت و نگهداری انواع درختان مثمر در دل کوهساران شهرهای اورامان حکایت از توانمندی و مهارت قابل تحسین گذشتگان داشته و چشم هر ناظر خارجی را در سفر به اورامان به سوی خود جلب می کند. گردو، توت، انواع انگور، انجیر و انار از میوه های قدیمی باغات این منطقه می باشند. اخیرا برخی میوه های دیگر از جمله مرکبات، زیتون و توت فرنگی نیز (مخصوصا در کناره های رودخانه ی سیروان) به عمل آمده اند. در فصل بهار انواع مختلف گیاهان خوراکی محله از جمله کنگر، ریواس، قارچ، خوژه، برزا، سوره بنه و... مورد استفاده مردم می باشند. قبلا شالیکاری و پنبه کاری نیز در اورامان مرسوم بوده است که به تدریج کنار گذاشته شده اند.
دامداری از قدیم الایام یکی از پیشه های بخشی از مردم روستاهای اورامان محسوب می شده است. به همین دلیل سرانه مصرف لبنیات و گوشت قرمز در میان این مردم نسبتا خوب بوده است. تا چند دهه گذشته اورامان یکی از قطب های مهم دامداری در غرب ایران محسوب می شد. با این حال، اکنون دامداری رونق گذشته را نداشته و حتی تناسب دام و مرتع بیش از حد استاندارد می باشد. پرورش مرغ خانگی و سایر ماکیان در کنار نگهداری احشام مرسوم بوده و کماکان ادامه دارد. اما طی چند ساله گذشته به علت ترس از شیوع "آنفلوآنزای مرغی" و اقدامات پیشگیرانه اداره دامپزشکی (مخصوصا در مناطق مرزی) به این صنعت خانگی لطمه ی فراوانی وارد شد. گرچه مصرف گوشت آبزیان در میان مردم اورامان (غیر از ساکنین کناره رودخانه ها) نسبتا کم می باشد، ولی اخیرا صنعت پرورش ماهی رونق فراوانی پیدا کرده و به دلیل فعالیت گسترده پروژه های این صنعت (مخصوصا ماهیان سردابی) سرانه مصرف مصرف ماهی افزایش قابل توجهی پیدا کرده است.
معماری شهرهای اورامان و همچنین بیشتر روستاهای اورامان تابع شرایط جغرافیایی بوده است. ساختمان های مسکونی عمدتا معماری سنتی داشته و عموما از سنگ، گل، چوب، نی و اخیرا سیمان، ماسه، آهن و تیرچه استفاده می شود. اخیرا ساخت و ساز ساختمان های چند طبقه، مخصوصا در شهرهای اورامان نمود بیشتری پیدا کرده و آپارتمان نشینی به تدریج رواج یافته است. به علت کوهستانی بودن و کمبود زمین هموار، مساحت بناهای مسکونی چندان قابل توجه نبوده و در برخی روستا، بام خانه پایین نقش حیاط خانه بالایی را بازی می کند. در تابستان ها، که بخشی از مردم به باغات و کوهستان ها کوچ می کنند، از نوعی سکونت گاه موسوم به گپر استفاده می شود. در ساخت این مسکن موقت سنگ، چوب و بوته گیاهان یا شاخ و برگ درختان به کار می رود. در سفر به اورامان جذاب ترینش تماشای عشایر است. برخی عشایر نیز از سیاه چادر و نوعی وسیله دستبافت موسوم به چیخ برای ساخت سکونتگاه های موقت تابستانی استفاده می کنند. در قدیم از درختچه نی در شهرهای اورامان استفاده های زیادی می شده است که یکی از آن ها ساخت چیخ می باشد.
مردم اوقات فراغت را عموما با رفتن به کوه و باغات اطراف و باغات اطراف شهرها و روستاها می گذرانند. چند پارک و بلوار کم وسعت در شهرها ساخته شده اند. متاسفانه اجرای بازی های سنتی که تحرک، چابکی و مهارت زیادی را می طلبند و تعدد و تنوع فراوانی دارند، در آستانه فراموشی قرار دارند. با این وصف اخیرا بازی های پر تحرک جدید، مانند فوتبال و بسکتبال جای خود را در میان مردم باز کرده اند.