شفاف سازی درباره پرونده هگمتانه

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای منتشر گشته و گزارش های بدست رسیده، شفاف سازی درباره پرونده هگمتانه صورت پذیرفت.

حمید بینایی، فعال، کارشناس و عضو ارشد تهیه پرونده میراث جهانی هگمتانه درباره روند تهیه این پرونده که ششم مرداد 1403 در چهل و ششمین اجلاس سالیانه کمیته میراث جهانی در دهلی نو هند در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و همچنین دلایل حذف «مرکز تاریخی همدان» از این پرونده توضیح داد: این پرونده از همان ابتدا با عنوان «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» در بهمن سال 1401 به یونسکو فرستاده شد. البته پرونده «هگمتانه» در سال 2008 در فهرست موقت یونسکو قرار گرفته بود و محوطه باستانی هگمتانه نیز در سال 1310 به شماره 28 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

او اضافه کرد: پیش نویس پرونده اصلی در سال 1400 تهیه شده بود و در این مسیر جلسات متعددی با مدیرکل وقت استان همدان و کارشناسان مختلف برگزار شد و این نتیجه حاصل شد که به لحاظ فنی و علمی نمی شود «هگمتانه» را از مرکز تاریخی همدان جدا کرد، چرا که کاوش های باستان شناسی در مرکز تاریخی نشان از وجود لایه های مختلف تاریخی دارد، مثلا میدان مرکزی شهر همدان که روی آن بنای پهلوی وجود دارد اما در وسط میدان آثاری از دوره های ماد، اشکانی و اسلامی پیدا و تبدیل به سایت موزه شده است یا اخیرا در جریان پیاده راه سازی خیابان باباطاهر به سازه های تاریخی از دوره های مختلف رسیده اند. بنابراین تداوم تاریخی در شهر همدان وجود دارد و نمیشد «هگمتانه» را به تنهایی در نظر گرفت.

کارشناس پرونده هگمتانه ادامه داد: منطق دیگری که باعث شد این پرونده با عنوان «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» به یونسکو پیشنهاد شود آن بود که ما در دیگر مناطق در طول تاریخ شاهد برخی تمدن ها بودیم که پس از یک دوره اوج و شکوفایی رو به زوال رفته اند و از آنها جز بقایای باستان شناسی و یک نام، اثر دیگری باقی نمانده است، مانند «تخت جمشید» و یا «شهر سوخته» که اکنون به محوطه های باستانی تبدیل شده اند، ولی همدان منطقه ای است که حیات تاریخی در آن ادامه داشته است. این شهر به دلیل جایگاه و موقعیتی که در اتصال منطقه غرب و شرق داشته، در هر دوره تاریخی به شکلی به حیات خود ادامه داده است. برای همین در پرونده ای که برای یونسکو تهیه شد، 75 هکتار برای عرصه و حدود 287 هکتار برای حریم آن در نظر گرفته شد.

بینایی پیرامون شفاف سازی درباره پرونده هگمتانه افزود: در همدان، همنشینی ادیان در دوره های مختلف تاریخی اتفاق افتاده و این شهر دارای اماکن مذهبی مربوط به ادیان مختلف الهی مانند مساجد، آرامگاه ها، کلیسا و کنیسه های مختلف است، مانند مسجد جامع همدان، کلیسای گریگوری استپان و آرامگاه استر و مردخای که نشان می دهد همدان از گذشته منطقه ای بوده است که تمام ادیان و اقوام در آن همنشینی مسالمت آمیز داشته اند. افزون بر این، بازار و تجارت در این منطقه از دوره اسلامی رونق گرفته و جریان آن در دوره های مختلف تاریخی نشان از اهمیت این شهر داشته است. از طرفی، همدان در طول تاریخ خاستگاه اندیشمندان بزرگی مانند «بوعلی سینا» بوده است. نمیشد در پرونده جهانی این ارزش ها را نادیده گرفت.

در این پرونده به توالی تاریخی از ماد تا معاصر و حتی به هنر ایرانی که در آرامگاه بوعلی سینا به زیبایی تجلی پیدا کرده است، توجه شده بود. کارشناس پرونده هگمتانه گفت: تمام این ارکان مثل یک سناریو در این پرونده مورد توجه قرار گرفته بود، اما ایکوموس (شورای جهانی بناها و محوطه های تاریخی) که بازوی مشورتی یونسکو است، معتقد بود به دلیل خیابان کشی های متعدد در همدان و مشخصا آنطور که در گزارش نوشته شده است به دلیل «مداخلات قرن بیستم»، شهر همدان یکپارچگی و اصالت لازم را نداشته و پیامی به جهان مخابره نمی کند و در نهایت به یونسکو پیشنهاد کرده بود پرونده «هگمتانه و مرکز تاریخی شهر همدان» را «دیفر» کند، یعنی پرونده برای اصلاح برگشت داده شود.

البته نظر بر این بود که اگرچه ساخت و ساز در شهر همدان انجام شده است، اما با معماری اصیل همراه بوده است، ولی ایکوموس این نظر را نپذیرفت و ما هم بدون فوت وقت اقداماتی که ایکوموس معتقد بود باید در سالیان آتی انجام گیرد و پرونده دوباره ارسال شود، در این فرصت اندک انجام دادیم و مدارک و مستندات لازم تهیه شد تا در همین اجلاس به ثبت برسد.

بینایی پیرامون شفاف سازی درباره پرونده هگمتانه افزود: این پرونده سرانجام در ششم مرداد 1403 با عنوان «هگمتانه» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد که حدود عرصه آن 28 هکتار و حریم آن 334 هکتار در نظر گرفته شده است. در واقع، مرکز تاریخی همدان در محدوده حریم هگمتانه حفظ شده و متصل به عرصه هگمتانه است که تمام ضوابط حفاظتی حریم آثار جهانی بر آن حاکم است.

او پیرامون شفاف سازی درباره پرونده هگمتانه یادآور شد: البته محدوده ای بیش از 75 هکتار که در پرونده پیشنهادی به یونسکو درنظر گرفته شده بود، با عنوان «محور فرهنگی تاریخی هگمتانه و همدان» در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده است و چون این محدوده در پرونده ثبت جهانی، حریم متصل به عرصه است نه تنها واجد ضوابط حریم آثار جهانی است که ضوابط و مقررات حفاظت از آثار ملی نیز شامل آن می شود.

کارشناس ارشد پرونده هگمتانه اضافه کرد: در پرونده نخست، محدوده ای که به عنوان عرصه برای ثبت جهانی پیشنهاد شده بود تپه هگمتانه متصل به شهر همدان شامل بازار، مسجد، میدان مرکزی، جداره خیابان بوعلی تا آرامگاه ابن سینا را در بر می گرفت اما اکنون محدوده عرصه تنها محوطه باستانی «هگمتانه» را شامل می شود.

او با رد اظهاراتی مبنی بر اینکه پرونده هگمتانه در ابتدا با عنوان «منظر فرهنگی و تاریخی از هگمتانه تا همدان» و با 100 هکتار وسعت پیشنهاد شده بود، تاکید کرد: این پرونده از همان ابتدا با عنوان «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» با عرصه ای بالغ بر 75 هکتار و حریم 287 هکتار به یونسکو پیشنهاد شده بود.

بینایی با این یادآوری که در فهرست میراث در انتظار عنوان این پرونده همان «هگمتانه» بوده است، اظهار کرد: چندین سال بود که همدان منتظر ثبت جهانی هگمتانه بود، در حالی که این محوطه با مشکلات بسیاری مواجه بود و حریم آن هم مخدوش شده بود. با مطرح شدن ایرادهای «مرکز تاریخی شهر همدان» در گزارش ایکوموس، باعث شد فشارها از روی هگمتانه برداشته شود. مهم این است که هگمتانه ثبت شده است و برای حفاظت از آن باید تلاش کرد.

او درباره الحاق بخش مرکزی شهر تاریخی همدان به پرونده هگمتانه در سالهای بعد، با توجه به اظهارات مسئولان میراث فرهنگی گفت: ما مرحله سخت را پشت سر گذاشته ایم و می توانیم در سنوات آینده این محدوده را دوباره به پرونده اضافه کنیم.

کارشناس پرونده میراث جهانی هگمتانه درباره برخی اظهارات مطرح شده درباره غرض ورزی نمایندگان برخی کشورها در رأی گیری این پرونده با توجه به وجود کنیسه «استر و مردخای» و آرامگاه «ابوعلی سینا» که به حذف بخش مرکزی همدان از پرونده ثبت جهانی همگتانه منجر شد، اظهار کرد: درباره پرونده هایی که کمیته میراث جهانی یونسکو بررسی می کند، ایکوموس معمولا به عنوان بازوی مشورتی نظر کارشناسی و فنی می دهد و به تجربه گذشته، در کمیته میراث جهانی نیز به هیچ وجه غرض ورزی های شخصی در رأی گیری نقشی نداشته است و بحث هایی که در این کمیته مطرح می شود و شده است کاملا کارشناسی و فنی بوده است. این کمیته یک مجمع کاملا علمی است.

او با اشاره به اخباری که پیش از بررسی پرونده هگمتانه درباره رد شدن آن از سوی یونسکو منتشر شده بود، گفت: بررسی پرونده ها در یونسکو یک روال مشخص دارد و متاسفانه درباره پرونده هگمتانه یک قضاوت زودهنگام اتفاق افتاد. با انتشار گزارش ایکوموس گفتند که یونسکو این پرونده را رد کرده است، در حالی که ایکوموس بازوی مشورتی یونسکو است و نظر کارشناسی می دهد و در نهایت این کمیته میراث جهانی است که نظر قطعی را می دهد.

بینایی پیرامون شفاف سازی درباره پرونده هگمتانه این توضیح را اضافه کرد که ایکوموس در گزارش های کارشناسی خود معمولا چهار پیشنهاد می دهد؛ Inscribe یعنی با ثبت آن پرونده موافق است، Refer که به معنی بازگشت پرونده برای تغییرات جزئی و بررسی بدون نوبت است، Defer یعنی بازگشت پرونده برای تغییرات اساسی و بررسی در اجلاس های بعدی و Not to Inscribe که قابلیت ثبت جهانی ندارد و رد شود. با این حال این کمیته میراث جهانی است که تصمیم نهایی را درباره پرونده ها می گیرد.

او گفت: باید درنظر داشت کمیته میراث جهانی یونسکو نمی تواند نظر ایکوموس را نادیده بگیرد، بنابراین با توجه به گزارش ایکوموس درباره پرونده هگمتانه ما چند گزینه پیش رو داشتیم؛ یا باید روی پرونده هگمتانه و مرکز تاریخی همدان پافشاری میشد که ریسک بسیار بالایی داشت و از طرفی ممکن بود کل پرونده «دیفر» شود. گزینه منطقی این بود که نظر ایکوموس پذیرفته شود و تغییرات انجام و پرونده هگمتانه ثبت شود. چندین ماه شبانه روز روی اصلاح این پرونده وقت گذاشته شد و کلیه نقشه های عرصه و حریم با نظر ایکوموس بازترسیم و در نهایت پرونده هگمتانه ثبت جهانی شد که مرکز تاریخی همدان نیز در حریم متصل به آن قرار گرفته است.

عضو ارشد تهیه پرونده میراث جهانی هگمتانه درباره ارزش های تاریخی این محوطه و ضرورت ثبت آن نیز گفت: با ثبت پرونده هگمتانه اتفاق بزرگی رخ داده است. به هر حال پایتخت دوره ماد ثبت شده است و از این لحاظ دوره های تاریخی ایران تکمیل شد. پیش از آن پایتخت هخامنشی و ساسانی ثبت شده بود و پایتخت ماد مشکل داشت که اکنون آن هم ثبت شده است. ارزش ها و لایه های تاریخی هگمتانه خیلی مهم است، در این محوطه از دوره ماد تا پهلوی آثار داریم که نشان دهنده اهمیت و زنده بودن این محوطه باستانی در سالهای مختلف بوده است.

بینایی همچنین یادآور شد: این پرونده با معیارهای 2و 3 یونسکو در فهرست میراث جهانی قرار گرفت که خلاصه ارزش های برجسته هگمتانه به این ترتیب است؛ اهمیت در طول تاریخ و پایتختی در دوره مادها و همچنین پایتخت تابستانی هخامنشی و…و جزو شهرهای مهم ایران و منطقه در دوره های مختلف، قرارگیری در محل گذر راه های مهم تاریخی، استمرار حیات در طول هزاران سال، تبادل ارزش های انسانی با سایر شهرها و تمدن های مهم در طول تاریخ، خاستگاه اندیشمندان بزرگ دنیا، اشاره به هگمتانه و همدان در متون علمی و سفرنامه ها و مدارک تاریخی مهم در دوره های مختلف تاریخی، معماری منحصر بفرد کشف شده در هگمتانه (مربوط به دوره اشکانی) با نظم و سازه ای استثنایی و ارزش های برجسته دیگر.

او اضافه کرد: روی محوطه هگمتانه از سالیان مختلف سکونت جریان داشته است، بعد از ثبت ملی در دهه چهل و پنجاه بحث آزادسازی آن به مرور برای کاوش های باستان شناسی انجام شد. در این تپه 23 فصل کاوش باستان شناسی انجام شده و آثار بسیار زیادی بدست آمده است. روی محوطه دو نوع آثار معماری وجود دارد؛ یکسری از دوره متأخر که بنای ساختمان را هنوز می بینیم و یکسری هم سازه های باستان شناسی که در کاوش های مختلف بدست آمده اند و ارزش های این محوطه را بیش از پیش کرده است.

کشف یک سازه بسیار بی نظیر و استثنائی که سازه های مدولار اشکانی است که مجموعه شهری به هم پیوسته با نظمی بسیار حیرت انگیز از دوره اشکانی، یکی از مهم یافته های این محوطه بوده است. از طرفی، ساختمان موزه که مربوط به دوره پهلوی بوده و زمانی کاربری مدرسه داشته و ساختمان پایگاه که در زمانی درمانگاه بوده همچنان حفظ شده است، حمام ارامنه و دو کلیسا مربوط به دوره قاجار و صفوی در این محوطه بازسازی شده است، محوطه دارای خانه کشیش و مدرسه ارامنه است.

عضو ارشد تهیه پرونده میراث جهانی هگمتانه ادامه داد: از اقداماتی که در سالیان اخیر انجام شد مخصوصا در سال گذشته این بود که خیابان هایی که از وسط هگمتانه گذر کرده، از محدوده ترافیکی شهر خارج شده و حتی آسفالت آنها حذف و به سایت اضافه شده است، که این اقدام روی نظر ایکوموس تاثیر مثبتی داشت. امیدواریم بعد از این، مدیریت سایت همراه با مدیریت شهر تاریخی پیش رود. باید بپذیریم استانداردهای مدیریتی را در سطح جهانی ارتقاء دهیم. فراموش نکنیم که ثبت جهانی آغاز راه است.

بینایی در پایان گفت: در این پرونده از اطلاعات بسیار گرانبهایی که اساتید و پژوهشگران گرانقدر در طول سالیان مختلف با جان و دل گردآوری کرده بودند استفاده شده است، مانند دکتر محمد رحیم صراف که یازده فصل کاوش ارزشمند در این محوطه داشته اند، آقای دکتر ملک زاده که علاوه بر سایت هگمتانه، شناسنامه دوره مادشناسی هستند، مرحوم دکتر آذرنوش، آقایان دکتر محمدی فر، بختیاری، هژبری، نظری ارشد و بقیه اساتیدی که اطلاعات ارزشمندی از خود به جای گذاشته اند.

در کنار تهیه پرونده، در بحث ساماندهی شهری (که با مشارکت ارگان های مختلف مانند فرمانداری، شهرداری، ادارات مختلف و کسبه و ساکنین و ذینفعان مختلف انجام شد) نقش مهمی در پیشبرد پرونده داشت. ثبت جهانی هگمتانه نتیجه یک تلاش تیمی بوده و کلیه این اقدامات با همکاری مشترک اداره کل میراث فرهنگی همدان، پایگاه هگمتانه، بخش های مختلف معاونت میراث فرهنگی وزارت، ارگان های مختلف و کارشناسان استانی انجام شد. امید است این اتفاق مبارک و بزرگ، مایه خیر و برکت برای استان و کشور باشد.