وضعیت غارهای ایران پایدار و استاندارد نیست

ایلنا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده و گزارشات منتشر شده، وضعیت غارهای ایران پایدار و استاندارد نیست.

جواد نظام دوست، عضو انجمن غار و غارشناسی ایران و عضو غیردولتی کارگروه غارشناسی کشور است که سالهای طولانی در حوزه شناسایی و حفاظت از غارها فعالیت کرده است. او در حالی از ویژگی های شاخص و منحصر بفرد غارهای ایران در سطح جهانی می گوید که تعدادی از این غارها به دلیل نبود حفاظت های اصولی نه تنها ثبت جهانی نشده اند که به ندرت در فهرست آثار ملی کشور هم به ثبت رسیده اند.

چه تعداد غار در ایران شناسایی شده و از این تعداد چند غار باستانی و چه تعداد گردشگری هستند؟

در حال حاضر حدود 2 هزار 300 غار کشف شده در ایران وجود دارد که نام آن ها در لیست دفاتر ثبت شده است. اما از این تعداد، غارهایی که به لحاظ علمی شناسایی شده اند و دارای نقشه هستند و از اطلاعات حداقلی زیست شناسی، زمین شناسی و دیرین شناسی برخوردارند به 300 یا 400 غار نمی رسد. براساس مقاله وضعیت غارهای ایران پایدار و استاندارد نیست، باید بدانید که در واقع غارهایی که دارای نقشه و اطلاعات کروکی هستند و میتوان گفت در برخی از این غارها شناسایی زیست شناسی و نمونه برداری اتفاق افتاده بیشتر از 400 غار نیست.

این در حالی است که باتوجه به وسعت و پیشینه تاریخی ایران، طبیعتا تعداد زیادی از غارهای ایران باستانی بوده اند و در هزاران سال گذشته محل سکونت بودند. آمار دقیق نمیتوان گفت اما غاری مثل کرفتو در کردستان، غار قوری قلعه و همینطور غار قلعه کرد که اطلاعات تاریخی و پیش از تاریخ خوبی در آنها وجود داشته به طوری که زندگی بیش از 450 هزار سال و شاید بتوان آثار مستند زندگی انسان نئاندرتال را هم در این غارها شناسایی کرد، کمیته فنی کارگروه غارشناسی کشور بعد از اینکه مطلع شدند در غار لی بن سوادکوه و منطقه پل سفید گروهی از دلسوزان تاریخ این مرز و بوم آثار متعددی از جمله دندان های خرس کوادور مواجه شده اند که هم دوره خرس های یخبندان بود. این کشف نشان می دهد که امکان زندگی بیش از 450 هزار سال در این غار وجود دارد.

اما درخصوص غارهای گردشگری از 2 هزار و 300 غار کشف شده حدود 13 غار به وسیله سیستم های دولتی، خصوصی و خصولتی تبدیل به غارهای گردشگری شده اند. غارهایی که متولی دارند و توسط استانداری به بخش خصوصی و یا به کارگذار شخصی و تعاونی های محلی واگذار شده اند. اما از بین این 13 غار 2 یا 3 غار درآمد دارند و می توانند هزینه های خود را در بیاورند. مابقی به دلیل آنکه در معرض تخریب قرار گرفته اند و تبدیل به غارهای توریستی شده اند و لامپ و چراغ و نور به داخل آنها برده شده فقط برای دولت و مجریان طرح ایجاد هزینه می کند و بسیاری از آنها توان پرداخت حقوق کارگران خود را ندارند. از این غارهای گردشگری میتوان به غار علیصدر در همدان، غار کتله خور در زنجان، غار نخجیر در استان مرکزی و...اشاره کرد.

آسیب های جدی غارهای ایران در شرایط فعلی چیست؟

در حال حاضر تهدیدات بسیاری متوجه غارهای ما هستند اولین و مهمترین تهدید معدن کاوی و دادن مجوز های بی رویه بدون در نظر گرفتن حوزه حفاظتی غارهاست. از آنجایی که هم غارنوردان هم سازمان های ذیربط متولی غار و غارنوردی اقدام به جانمایی غارها در نقشه های زمین شناسی نکردند، سازمان هایی مثل زمین شناسی و جنگل و مراتفع و ارگان هایی که معادن را در اختیار کارگذاران خصوصی مثل صمت می گذارند متاسفانه از آنجا که در جریان اهمیت غارها نیستند بدون آنکه از کارگروه های غارنوردی استانی و کشوری استعلام بگیرند که در این منطقه غاری وجود دارد یا خیر مجوز فعالیت می دهند.

در حال حاضر مهمترین آسیبی که به غارها می رسد به خاطر معدن کاوی است. بعد از معدن کاوی حفاری های غیرمجازی است که در راستای گنج یابی اتفاق می افتد. مورد سوم بازدید غیرکارشناسی افراد و بازدیدهای غیر فصلی است. براساس مقاله وضعیت غارهای ایران پایدار و استاندارد نیست، باید بدانید که بازدید غارها به دلیل زندگی ساکنان اصلی یعنی همان خفاش ها فصل مشخص دارند، بازدیدهایی که در زمان نامناسب صورت می گیرد صدمات جبران ناپذیری به محل زیست خفاش ها وارد می کند و باعث کوچ کردن این جانوران مفید در غارها می شود.

همچنین زباله های بی رویه ای که در غارها ریخته می شود یکی از مشکلات جدی غارها محسوب می شود. همچنین شور و هیجانی که با پیدا شدن یک غار در استان ها اتفاق می افتد از دیگر تهدیدات غارها به شمار می رود، چرا که مسئولین با این اعتقاد که یک غار گردشگری به حوزه استحفاظی خود اضافه کنند اقدام به فعالیت های غیرکارشناسی می کنند که این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد.

غارهای عجیب ایران به لحاظ ارزش های زمین شناختی و ویژگی های خاص کدامند؟

درخصوص غارهای عجیب و قابل طرح در دنیا چیزی که لازم می دانم بگویم تقاضای من از مسئولیان کاشفان غار مدیران گردشگری و مسئولینی که در گروه های خصوصی غارنوردی فعالیت می کنند اینست که در اصطلاحات خود از عمیق ترین، بزرگترین و وحشتناک ترین غار دنیا خودداری کنند. مطالعات و تحقیقات غارشناسی ما باید در سطح بین المللی باشد و اطلاعات کافی از غارهای جهان داشته باشیم و بعد غارهای خودمان را به این عناوین خطاب کنیم. در برخی مواقع اتفاق می افتد که برخی به دلیل دانش اندک زمین شناسی عمر کوتاه یک غاری را با یک سنگی زمینه آن غار اعلام می کنند مثلا می گویند فلان غار 70 میلیون سال قدمت دارد در حالی که ممکن است که خود غار اینقدر عمر زمین شناسی نداشته باشند.

اما از غارهایی که میتوان به عنوان غار قابل طرح در دنیا یاد کنیم یکی از آنها غار نمکدان قشم است که به عنوان طولانی ترین غار نمکی جهان سالها در نخستین رنکینگ غارهای جهان بود که پس از کشف غار نمکی ملدهام به رنکینگ دوم سقوط کرد. ولی متاسفانه همین غار با همین کیفیت هنوز ثبت جهانی نشده است و در ژئوپارک بین المللی قشم به عنوان یک اثر داخل ژئوپارک محسوب می شود. از دیگر غارهایی که ارزش زمین شناختی دارند و در رنکینگ جهانی قرار دارند میتوان به غار دوسر در یزد اشاره کرد که با توجه به وسعت فضای زیرزمینی که 78 هزار متر مربع تخمین زده می شود و نقشه برداری شده، جزو بزگترین غار تالارهای جهان محسوب می شود که نهشته های آهکی بسیار کمی دارد اما به دلیل همین وسعت تالار در دنیا قابل طرح است.

براساس مقاله وضعیت غارهای ایران پایدار و استاندارد نیست، باید بدانید که همچنین میتوان به غار پراو در کرمانشاه اشاره کرد. این جاذبه به دلیل عمق قابل توجه ای که دارد می تواند به عنوان چهارمین چاه غار عمیق دنیا از آن یاد کرد که در رنکنیگ جهانی نیز ثبت شده است.

آیا غار ثبت جهانی شده داریم؟

اگر منظورتان ثبت این غارها در فهرست میراث جهانی یونسکو است باید گفت هیچ کدام از این غارها ثبت جهانی نشده اند از این غارهای منحصر بفرد تنها دو یا سه غار ثبت ملی شده اند که یکی از این غارهای ثبت ملی شده غار پراو در کرمانشاه به عمق 752 متر است، چند غار دیگر در کشور در فهرست آثار ملی قرار گرفته اند اما هنوز ثبت جهانی شده نداریم.

کدام غارهای ایران در خطر هستند و به چه دلایلی؟

اگر بخواهیم نام غارهایی که در معرض خطر قرار گرفته اند را نام ببریم به نظرم تمام غارهای ایران در معرض خطر هستند ولی غارهایی که توریستی شده اند بسیار بیشتر در معرض آسیب قرار دارند، چرا که نحوه توریستی کردن غارها در دنیا بسیار اهمیت دارد. متاسفانه از آنجایی که در ایران از علم روز جهان استفاده نمی شود و صرفا به غارها به عنوان یک بنگاه اقتصادی نگاه می کنند این غارها بیشتر در معرض تخریب قرار دارند. بیش از 60 تا 70 درصد از غارهای گردشگری ایران از بین رفته اند و در خطر انقراض کامل قرار دارند. قسمت های اکتشافی غاری مثل علیصدر که مردم از این قسمت بازدید می کنند دیگر در این بخش اثری از یک غار زنده و طبیعی و خوب وجود ندارد.

سفره های آب های زیرزمینی آن در حال فرونشست است هر چند که مسئولین امر و دانشگاه همدان در راستای حفاظت آن اقداماتی هم انجام می دهند اما کافی نیست و احتمال اینکه شرایط بحرانی تر شود وجود دارد. غار نخجیر و کتله خور همینطور غار کرفتو که یک غار تاریخی است و بدلیل بازدید بی رویه و بدون کنترل، بخش های تاریخی آن کاملا آسیب دیده اند. بد نیست بدانیم خیلی از غارهای دیگر که اسمی در مجامع ملی و بین المللی ندارند به دلیل معدن کاوی به طور کلی از بین رفته اند. از این دست غارها میتوان به غار جهنم در خراسان جنوبی اشاره کرد که این غار در سالهای نه چندان دور حدود 15 سال پیش توسط انجمن غارنوردی کشف شد.

براساس مقاله وضعیت غارهای ایران پایدار و استاندارد نیست، باید بدانید که این غار به دلیل داشتن حوضچه های آب زیرزمینی در منطقه خشکی مثل استان خراسان جنوبی خیلی قابل طرح بود و متاسفانه با تلاشی هم که کارگروه غارشناسی انجام داد و در منطقه حضور پیدا کرد متاسفانه نتوانستیم کاری از پیش ببریم و از آنجایی که قدرت معدن کاران بیشتر از غارشناسان بود، این غار با بیل مکانیکی دستگاه های راهسازی تکه تکه شد و سنگ های این غار به تاراج رفت و به عنوان سنگ های تزئینی به کشورهای همجوار فروخته شد.

تفاوت غارهای مرده و زنده ایران در چیست و کدام غارهای ایران غار مرده هستند و امید به احیای آنها وجود ندارد؟

منظور از غار زنده و مرده غارهایی هستند که هم اکنون به دلیل سامانه های بارشی که اطراف آنهاست در حال فعالیت هستند. با توجه به اینکه زنده بودن هر غار بابت آب ها و آب خانه هایی است که در منطقه کارستی به وجود می آید و با داشتن رطوبت، غارها گسترش پیدا می کنند. با توجه به نفوذ آب در کاسه های آهکی، به غارهایی که چکاننده و چکیده تازه دارند و در حال رسوب گذاری هستند، غارهای زنده می گوییم و غارهایی که به دلیل باز کردن معابر یا به اصطلاح بزرگ کردن معابر برای بازدید یا کنده کاری هایی که توسط معادن انجام می شود و سبب می شود که هوای رطوبتی داخل غار رو به خشکی برود و این تغییر دما که باعث خشکیدگی آب های داخل غار و تغییر مسیر آب می شوند غار را تبدیل به یک غار مرده می کند، چراکه غارزایی از بین رفته و رسوب گذاری دیگر اتفاق نمی افتد.

درخصوص اینکه آیا امکان بازیابی و یا امید به برگشت غارهای مرده وجود دارد یا خیر باید بگویم مثل زمینی که پس از سال ها کشت ممکن است قدرت و توان رویش گیاهان از دست بدهد. غارها هم به همین شکل هستند. در دو سالی که به خاطر همه گیری کرونا غارنوردها کمتر به غارها می رفتند و آن شایعه پراکنده شدن ویروس کرونا از طریق خفاش اتفاق افتاده بود ما شاهد بودیم که به مدت دو سال غارهای اطراف شهرهای مختلف که قرنطینه بودند و داخل آنها کسی نمی رفت رطوبت بهتری پیدا کرده بود و غارها در حال بازیابی خودشان بودند. البته نه به شکلی که طی دو سال محسوس باشد اما بسیار تاثیرگذار است.

در همین راستا بود که کارگروه غارشناسی کشور به کمک انجمن غار و غارنوردی ایران نخستین درجه بندی غارها را نوشتند و آیین نامه درجه بندی غارها را تایید، تبیین و به استان ها ارائه کردند. در حال حاضر غارهای استان ها در حال درجه بندی هستد تا ما بتوانیم غارهای ورودی که در اشل درجه یک قرار می گیرند، بازدید ممنوع شوند و به هر نحوی که امکان دارد از ورود و خروج به داخل آنها خودداری شود تا از این طریق بتوانیم غارها را حفظ کنیم. غارهای درجه دو با دسترسی محدود و با داشتن دلایل کافی برای بازدید ازش استفاده شود و غارهای درجه سه و چهار غارهای آزاد و گردشگری باشند و اجازه گردشگری عمومی به آنها داده شود.

آلوده ترین غارهای ایران کدامند؟

سخت است که انتخاب کنم کدام غارهای ایران آلوده تر است، چرا که من 300 غار را دیده ام و تعداد غارهایی که کشف شده دو هزار و اندی غار است اما می توانم به دو غار اشاره کنم. یکی از آنها غار دانیال در استان مازندران است و دیگری غار بورنیک در استان تهران. غار دانیال به خاطر اینکه یک غار آبی است وقتی آبخوان ها و سفره های آب های زیرزمینی آن آلوده شود پاکسازی و برگرداندن آب های زیرزمینی بسیار سخت است و اکثر متخصصان و زمین شناسان کاس معتقدند که آبخانه های دیرینه و قدیمی را به هیچ عنوان نباید آلوده کرد، چون امکان پاکسازی آنها وجود ندارد و توسط همان سفره های زیرزمینی به چشمه ها منتقل می شوند و می توانند یک شهر یا یک روستا را آلوده کنند.

غار بورنیک در استان تهران هم به دلیل بازدید بی رویه و غیرمسئولانه گردشگران همیشه کثیف و پرزباله است و با یادگاری نوشتن روی دیواره های غار بخش زیادی از این غار را تخریب کردند. امیدواریم دوستان غارگرد با ارائه اطلاعات درست از طریق رسانه ها و همچنین دوستانی که به غارها علاقمند هستند با کمترین آسیب به غارها وارد شوند و شعار اصلی غارنوردان را اجرا کنند. غارنوردان سه اصل مهم در حفاظت از غارها دارند؛ اصل اول، از غارها چیزی را خارج نکنید جز عکس. اصل دوم، در غارها چیزی را نکشید جز زمان و اصل سوم، در غارها چیزی به جا نگذارید حتی رد پا. با رعایت این سه اصل آسیب کمتری به غارها وارد می شود.

آیا باید همچنان نگران نفوذ زباله ها به اعماق غارهای ایران بود؟

زباله و نفوذ آن در طبیعت چه بیرون از غارها در دامنه کوه ها و رودخانه ها و چه در درون غارها بحران بسیار جدی است و این بحران زباله که متاسفانه در همه جای دنیا گسترش پیدا کرده و به آب های دریا نیز رسیده است معضلی است که فقط باید با فرهنگسازی حل شود. اما ریختن زباله در غارها با ریختن زباله در طبیعت کمی متفاوت است. در طبیعت زباله ها به خاطر اشعه خورشید و برودت هوا در شکل اولیه باقی نمی مانند و ممکن است تجزیه شوند ولی در غارها شرایط اینگونه نیست به خاطر ایزوله بودن غارها، زباله سالهای سال باقی می مانند و تبدیل به باکتری های بسیار مضری می شوند که هم می توانند به غارها صدمه بزنند و هم آلودگی آنها می تواند به آبخانه های زیرزمنینی منتقل شود مسلما همیشه باید نگران انتقال زباله و ماندن زباله ها در غارها باشیم.

آیا حفاری های غیرمجاز گنج یاب ها در غارهای ایران بیشتر شده است؟

درخصوص حفاری های غیرمجاز غارها این موضوع تازگی ندارد این حرص بدست آوردن مال مفت و پیدا کردن گنج های افسانه ای همیشه ذهن بشر را درگیر کرده است بی ربط هم نیست، چون ایران یک کشور چند هزار ساله است و پیدا شدن چند آثار مهم تاریخی در چند غار که بسیاری از آنها نیز به یغما رفته است باعث شده افراد زیادی در این زمینه فعالیت کنند و با داستان سرایی بسیاری از غارهای مهم ما را تخریب کنند. این افراد با ابزارهای گنج یابی و تهیه دستگاه ها و بیل و کلنگ به سراغ غارها می روند و آنها را تخریب می کنند.

شاید یک درصد غارها تاریخی هستند و بیش از 50 درصد غارهای ایران با همین رویکرد تخریب می شوند و اسناد و مدارک تاریخی بسیار مهمی که می تواند دانشمندان و محققان را مطلع کند برای همیشه تخریب و از بین برده می شود. در غارها ممکن است چیزهایی باشد که ارزش ریالی ندارند اما ارزش تاریخی و علمی بالایی داشته باشند و بتوانند حلقه های گمشده تاریخی را برای ما پیدا کنند. در استان مازندران به خصوص منطقه سوادکوه تعداد 13 و 14 غار باستانی به شکل افقی یا برج های نظامی وجود دارند که متاسفانه قبل از آنکه مسئولان امر متوجه شوند تعداد زیادی از این غارها توسط گنج یابان حفاری شده است. این اتفاق نشان می دهد که باید بیش از پیش به حفاظت از غارها بپردازیم و تمام تلاش خود را برای حفظ آنها به کار ببریم.