معرفی شماری از دیدنی ترین قلعه های کشور ایران

در گوشه گوشه کشور ایران، جاذبه های تاریخی و طبیعی بیشماری دیده شده که هر یک داستان های بسیاری را در بطن خود دارند. گردشگران هم به شوق دیدن این جاذبه ها و شنیدن داستان های آنها راهی مناطق مختلف کشور شده تا حسابی به گشت و گذار بپردازند و از تعطیلات خود هم لذت ببرند. یکی از این جاذبه ها که در شهرهای ایران به وفور قابل مشاهده بوده، قلعه ها هستند؛ جاذبه هایی عظیم و غول پیکر که می توانند چون آهنربایی قوی، گردشگران داخلی و خارجی متعددی را به سوی خود جذب نمایند. با ما در مقاله دیدنی ترین قلعه های کشور ایران همراه گشته تا شما را با شماری از معروف ترین قلعه های کشور ایران آشنا نماییم.

قلعه فلک الافلاک

بر روی تپه ای در داخل شهر خرم آباد، قلعه ای تاریخی به اسم فلک الافلاک قرار دارد. از بالای این تپه و این قلعه کل شهر را میتوان مشاهده کرد. این قلعه که در دوران ساسانیان ساخته شده، نماد تاریخ، فرهنگ و تمدن این منطقه است. در اطراف فلک الافلاک هم آثار تاریخی دیگری مانند گرداب سنگی، سنگ نبشته، پل شاپوری، آسیاب گبری و مناره آجری قرار دارند. همچنین، در زیر این تپه چشمه گلستان وجود داشته که در تمامی طول سال بسیار پر آب است. در این قلعه علاوه بر چندین موزه، غرفه هایی برای فروش خوراکی های مخصوص لرها مانند نان روغنی و آش ترخینه و مکانی برای عکاسی با لباسهای محلی این منطقه وجود دارد.

در دوره های مختلف نام این قلعه متفاوت بوده و از جمله این نام ها میتوان به قلعه دوازده برجی، دژ شاپور خواست، کاخ اتابکان، قلعه خرم آباد اشاره کرد. دلیل نام دوازده برجی برای این قلعه هم وجود 12 برج در آن بود. نام امروزی آن یعنی فلک الافلاک از زمان قاجار گذاشته شده و در واقع، برای آنکه نشان دهند این قلعه دست یافتنی نیست، نام آن را فلک الافلاک به معنای سپهر سپهران گذاشتند. در قرن سوم هجری و در زمان شاپور اول ساسانی، قلعه فلک الافلاک ساخته شد اما برخی از محققین و تاریخ شناسان معتقدند این قلعه در قرن 4 هجری و در زمان سر سلسله اتابکان لر بنا شده است.

با ساخت این قلعه، شهر خرم آباد نیز شکل گرفته و کم کم پیشرفت کرد. در قرن 4 میلادی، این قلعه محل حکومت آل حسنویه بود. بعد از آنها هم آل بویه بر سر کار آمدند و بعد از این دوران، خاندان بدر این کاخ را به خزانه حکومتی خود تبدیل کردند. در دوران صفویه و قاجار، فلک الافلاک به دست والیان لرستان و اتابکان لر کوچک افتاد. این قلعه در دوران پهلوی اول هم به زندان سیاسی و پادگان نظامی تغییر کاربری داد. این بنای تاریخی در سال 1349 هجری شمسی به ثبت ملی رسید و به طور کلی به وزرات فرهنگ و هنر داده شد. تبدیل این قلعه به یک موزه در سال 1354 با آوردن موزه مردم شناسی و مفرغ ها در آن انجام گرفت و بعد از انقلاب تا سال 1367 این موزه غیرفعال شد.

در ساخت این قلعه 8 ضلعی با مساحت 5300 متر مربع از مصالحی مانند ملات گچ و آهک، سنگ، آجر قرمز و خشت استفاده شد. مرتفع ترین دیوار قلعه فلک الافلاک 23 متر تا سطح تپه ارتفاع دارد. 121 اتاق، 11 کفش کن بین اتاق ها، دو صحن، 300 جان پناه و 8 برج هم در این کاخ دیده می شوند. در قسمت جنوب غربی این بنا، ورودی اصلی آن با ارتفاع 3 متر وجود دارد. در فلک الافلاک یک چاه به سمت چشمه زیر تپه به عمق 40 متر دیده شده که برای دسترسی به این چاه هم راهرویی با 7 پله در قسمت شمال شرقی بنا وجود دارد که شما را به این چاه می رساند.

از همین راهرو می توانید به پشت بام قلعه بروید و چشم اندازهای زیبایی از اطراف را مشاهده کنید. آب مصرفی ساکنان این قلعه توسط این چاه تامین میشد. در دوران صفوی و قاجار در معماری قلعه فلک الافلاک تغییرات زیادی صورت گرفت هر چند در دوره های دیگر نیز تغییراتی وجود داشت اما کمتر بود. برای آشنایی بیشتر با فرهنگ، رسم و رسوم، سنت و مردم لرستان، موزه مردم شناسی قلعه فلک الافلاک مکان بسیار مناسبی است. در این موزه اشیا، پوشاک و لوازم زندگی مردم و همچنین ماکت هایی که رسم و رسوم این منطقه را نشان می دهند، به نمایش گذاشته شده اند.

در کنار همه این ها، از فیلم و موسیقی برای آشنایی بیشتر با فرهنگ این منطقه استفاده شده است. یکی از قسمت های قابل توجه و جذاب برای بازدید کنندگان در این بخش، سنگ قبرهایی بوده که از دیگر مناطق ایران متفاوت هستند. لرها در گذشته بر روی سنگ قبر یک سنگ عمودی قرار می دادند که بر روی آن تصاویری از زندگی او نقاشی میشد. یکی از موزه های این قلعه هم موزه باستان شناسی لرستان است که در آن حدود 50 اثر تاریخی در 12 ویترین به نمایش گذاشته شده اند.

از جمله این اشیای تاریخی که توسط باستان شناسان کشف یا از دست قاچاقچیان و حفاران ضبط شده اند، میتوان به ظروف دوران اسلام، سفالینه های قبل از تاریخ، سازه های مفرغی، ابزارهای سنگی عهد هجر و مهرهای متنوع سنگی اشاره کرد. این بخش از این مجموعه در سال 1376 ساخته شد اما در سال 78 مورد بهره برداری قرار گرفت. دلیل آن هم نبود امکانات و شرایط نامناسب بود.

قلعه الموت

بعد از اینکه آخرین خلیفه فاطمی از دنیا رفت، بر سر جانشینی او درگیری رخ داد. دلیل این درگیری ها این بود که هر دو فرزند پسر او خود را لایق جانشینی پدر می دانستند و نمی خواستند خلافت را به راحتی به برادر خود دهند. در این میان، حسن صباح حمایت خود را از نزار اعلام کرد و او را لایق تر دانست و از مستعلی، برادر نزار حمایت نکرد. بعد از گذشت سالها، اسماعیلیان در ایران نقاط مختلفی را در کوهستان ها برای استقرار خود پیدا کردند و در آنها قلعه هایی را بنا نمودند.

از شناخته شده ترین محل های استقرار اسماعیلیان در ایران میتوان به قلعه الموت یا دژ حسن صباح قزوین اشاره کرد. این قلعه تاریخی که در حدود 100 کیلومتری قزوین بوده، مدت زمان زیادی به عنوان مرکز فرماندهی اسماعیلیان شناخته میشد. از عمده علل ساخت این قلعه های تاریخی توسط اسماعیلیان میتوان به عدم دسترسی آسان دشمنان به این نقاط اشاره کرد. این قلعه دست نیافتنی برای دشمنان به طور حتم تا زمان حمله هولاکوخان مغول به عنوان مرکز فرمانروایی اسماعیلیان شناخته میشد. در حال حاضر هم این قلعه تاریخی سالهاست که تحت کاوش و جست وجوهای باستان شناسان قرار دارد.

اگر بخواهیم ریشه نامگذاری این منطقه را بررسی کنیم، باید به زبان پارسی باستان بازگردیم. بیشتر زبان شناسان و تاریخدانان واژه الموت را برگرفته از دو واژه جدا گانه آله و آموت می دانند. معنای این کلمات در کنار یکدیگر نامی کاملا درخور این منطقه را می سازد. الموت در اصطلاح به معنای مکانی است که عقاب جای آن را یاد گرفت. بسیاری از مردم بر این اعتقاد هستند که محل ساخت این قلعه را که در بالای کوهی بلند و دور از دسترس است، عقاب به حسن صباح نشان داد. اما اگر بخواهیم از روی شواهد تاریخی صحبت کنیم، باید به این نکته اشاره کرد که این قلعه تاریخی توسط حسن صباح از حاکم دیلمان خریداری شد.

قلعه الموت یا دژ حسن صباح قزوین مربوط به زمان حکومت اسماعیلیان بوده و محل قرارگیریش را میتوان نشانی از توان بالای اسماعیلیان در آن زمان دانست. این قلعه در ارتفاعی بسیار بالاتر از روستاهای اطراف قرار گرفته و همین موضوع آن را بسیار دست نیافتنی تر جلوه می دهد. این قلعه بسیار مرتفع از دو بخش جداگانه شرقی و غربی تشکیل می گردد. تاریخدانان و محققان معماری بر این باورند که در بخش شرقی این قلعه که بخش فرعی محسوب میشد، نگهبانان و خانواده هایشان سکونت داشته اند. بخش غربی نیز به عنوان بخش اصلی قلعه تاریخی شناخته میشد.

بطور کلی، تاکنون میان محققان این مجموعه اتفاق نظر برای ترسیم نقشه دقیق قلعه وجود ندارد. اما، با بازدید از این مکان به طور تقریبی میتوان محدوده قسمت های مختلف را متوجه شد. این قلعه تاریخی نیز مانند اکثر بناهای تاریخی دارای ساختار کاملا مشخصی نبوده و پست و بلندی های منطقه در نحوه ساختش بسیار موثر بوده اند. دروازه و محل ورود به این قلعه مرتفع در سمت شمالی هست. در زمان های قدیم، در دو سوی دروازه قسمتی برای استقرار نگهبان ها ساخته میشد.

قلعه تاریخی الموت با اینکه بیشتر دارای استحکامات نظامی بوده و به جهت دفاع هرچه بهتر در آن ارتفاع ساخته شد اما دارای تزئینات و کاشیکاری های زیبایی نیز هست و این موضوع را قطعات کاشی یافته شده از اطراف قلعه تایید می کنند. این بنا علاوه بر تزئینات معماری و بخش های نگهبانی، دارای بخش های دیگری نیز بوده است. این اثر بطور کلی کاملا کاربردی ساخته شده و دارای چندین آب انبار و گذرگاه های سرپوشیده هست. آب انبارها برای تامین آب ساکنینش بسیار کاربردی بوده و به هنگام محاصره دشمن می توانستند آب مورد نیاز اهالی قلعه را تا مدت زیادی تامین کنند. اما، متاسفانه از تمامی بخش های ذکر شده اکنون تنها قسمت کوچکی به جا مانده و بقیه با تخریب بسیار زیادی مواجه شده اند.

زمان تخریب اولیه دژ حسن صباح قزوین را میتوان مربوط به حمله هلاکوخان مغول به ایران دانست. اما پس از آن نیز این ساختمان مورد استفاده قرار می گرفت. برای مثال، در دوران صفویه این قلعه به عنوان زندان دولتی و با کاربری متفاوت از آنچه در ابتدا برایش ساخته شده بود، مورد استفاده قرار گرفت. متاسفانه، عدم نگهداری صحیح از این بنای تاریخی و کنده کاری هایی که در زمان قاجار برای کشف گنج در قلعه انجام شدند، موجب وارد شدن آسیب جدی بدان گردید.

قلعه شوش

قلعه شوش بنایی تاریخی و باارزش واقع شده در شهر شوش خوزستان است. قلعه شوش به نوبه خود منحصر بفرد و زیبا بوده و در نزدیکی آرامگاه دانیال نبی و بر روی تپه ای در دوران قاجار ساخته شد. در حال حاضر، این قلعه مرکز تحقیق و نگهداری از آثار باستانی بوده و در فهرست آثار ملی و همچنین میراث جهانی یونسکو هم قرار دارد. این قلعه در سال 1897 میلادی و بر روی تپه ای به نام اکروپل ساخته شد. در واقع، این قلعه مکانی برای اقامت ژان ماری ژاک دو مرگان، محقق فرانسوی و همراهان او بود.

او که برای تحقیق و اکتشاف به شوش سفر کرده بود، نیاز به مکانی برای اقامت و همچنین نگهداری آثاری داشت که پیدا خواهد کرد. به همین دلیل، این قلعه بر روی بلندترین تپه موجود در این منطقه توسط فرانسوی ها و با نیروی کار ایرانی ساخته شد. خاندان فیلی بر روی ساخت این قلعه و همچنین امنیت آن نظارت داشتند. این قلعه در سال 1912 میلادی تکمیل شد. در این تپه در حال حاضر آثار تاریخی و باارزش دیگری مانند لیوان سفالی نخودی مشهور شوش، قانون حمورابی، مجسمه ملکه ناپیراسوستون و نقش بزکوهی وجود دارند.

قلعه شوش پلان ذوزنقه ای دارد و معماری کلی آن همانند قلعه های دوران قرون وسطی است. سرتاسر قلعه شوش راهرویی وجود دارد که در قسمت داخلی آن اتاق هایی رو به حیاط قرار گرفته اند. قاعده کوچک این ذوزنقه در قسمت شمالی قرار گرفته و 3 ورودی و دو حیاط از جمله ویژگی های این قلعه است. در واقع، ویژگی دو حیاط مربوط به قلعه های قرون وسطی هست. در بین این دو حیاط هم حیاط دومی در ارتفاع بالاتری قرار دارد و در قسمت زیر زمین آن دو تالار دیده می شود.

در سمت غرب این قلعه برج استوانه ای که کبوترخانه نام دارد، قرار گرفته و همچنین، یک برج در میان حیاط ابتدایی و یک اتاقک شیشه ای به نام کلاه فرنگی در اینجا دیده می شود. مصالحی که در آن بکار برده شده، در واقع آجرها و خشت های باقیمانده از بناهای اطراف این مکان مانند آجرهای کاخ آپادانا و آجرهای چغازنبیل که بر روی آنها خط میخی حک شده، بوده است. این مصالح در واقع از حفاری هایی که قبلا صورت گرفته، بدست آمدند.

دیوارهای آن از خشت ساخته شد. برای تزئین این قلعه هم از نقاشی، آجرهای معمولی و کتیبه دار و همچنین نعل ها استفاده شده است. بین سالهایی که ایران در جنگ با عراق بود، این قلعه بسیار مورد حمله قرار گرفت و دچار تخریب های بسیاری شد. به همین دلیل، بین سالهای 1371 تا 73 بر روی آن مرمت هایی صورت گرفت. در سال 73 نیز با تلاش های بسیاری که دولت ایران انجام داد، مدارک این قلعه را فرانسوی ها به ایران دادند. قلعه شوش از نظر ظاهری به زندان باستیل فرانسه بسیار شباهت دارد.

قلعه دختر کرمان

قلعه دختر کرمان که به قلعه کهنه نیز مشهور است، هسته مرکزی شهر باستانی کرمان بوده و با قدمتی حداقل معادل دوره مادها، از قدیمی ترین قلعه های ایران است که بر فراز کوهی کم ارتفاع قرار دارد. این قلعه از مراکز آیینی شهر کرمان در دوره های مختلف تاریخی بوده و آثاری از پرستشگاه های ایزد بانوی آناهیتا و آتشکده زرتشتیان هم در این قلعه یافت شد. درباره پیشینه آن میتوان گفت که در 3000 سال پیش و در دوران مادها، فرمانروای گواشیر یا دخترش یک کرم جادویی داشته که شانس و قدرت به همراه داشت و دژ دختر دست نیافتنی و شکست ناپذیر بود. برای همین هم این شهر را از آن پس به جای گواشیر، کرمان نامیدند. تا اینکه با گول زدن کنیز فرمانروا، آن کرم را کشتند و دژ به دست دشمن افتاد.

مصالح بکار رفته در این قلعه تنها خشت خام و گل رس بوده و بقایای سه طبقه از بنای اصلی به صورت نیمه ویران هنوز در شرق قلعه قابل مشاهده است. دروازه اصلی قلعه در غرب آن قرار دارد و در مقابل دروازه هم پلکانی قرار گرفته که از دروازه فاصله دارد و در گذشته با پلی متحرک دسترسی به قلعه انجام میشد. چندین برج در دیوار قلعه با نیمرخ های مربع و دایره حصار آن را تشکیل می دهند. بقایای قلعه دختر دورنمای گذشته دراز این شهر و نام آن هم یادآور الهه آناهیتای باستانی، ایزدبانوی آب و باروری است.

قلعه بابک

قلعه بابک بنا شده در بالای کوهی به بلندای 2300 متر و در نزدیک به سه کیلومتری شهر کلیبر هست. دژ در زمان ساسانیان ساخته شده و نام خود را از بابک خرمدین، رهبر رویارویی با تازندگان (مهاجمین) عرب تا سال 893 میلادی گرفت. این دژ در تاریخ 25 اسفند 1345 با شماره 623 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پیش از اینکه به دروازه دژ برسیم، از گذرگاهی می گذریم. این گذرگاه همچون دالانی است و تنها گنجایش گذشتن یک نفر را دارد و دو نفر به سختی از آن می توانند بگذرند. گذرگاه در فاصله دویست متری دروازه دژ و روبروی آن هست. آمدن هر تازه وارد سپاهی و غیره، کوهبانیه ها را که در برج های دو سوی دروازه جای داشته اند، هشیار میکرد.

جایگاه کوهبانیه ها در بلندی است و بنابراین به هر چیز و هر کس چیرگی کامل داشته اند. این برج ها یکی مخروطی و دیگری مدور واستوانه ای از سنگ های تراشیده با ملاط ساروج استوار ساخته شده اند. باروها که از نوعی سنگ خارا بنا گشته هم تمام درزهای کوهستان را بسته است. برای نفوذ به درون بنا بایستی حتما از دروازه گذشت و از کوهستان راهی برای درون شدن نیست. نزدیک شدن ابزار دژکوب، منجنیق و آتش افکن هم به این دژ تقریبا نشدنی بود.

بنای دژ که دو طبقه و سه طبقه است، پس از ورودی قرار گرفته و پس از آن هم تالار اصلی وجود دارد که پیرامون آن را هفت اتاق فرا گرفته است؛ اتاق هایی که به تالار میانی راه دارند. در بخش شرقی دژ، تاسیسات دیگری مرکب از اتاق ها و آب انبارها ساخته شده است. سقف آب انبارها هم با طاق جناغی و گهواره ای استوار شده اند. محوطه درونی آنها نیز به وسیله گونه ای ساروج نفوذ ناپذیر گردیده و به هنگام زمستان از برف و باران پر شده و در تابستان و هنگام تنگناها و محاصره ها از آب آنها بهره برداری میشد. در سمت شمال غربی دژ، پلکان هایی سرتاسری بوده که اکنون ویران شده و بخش هایی از آن بیرون خاک است و تنها راه صعود به بخش های بلندتر بنا هست.

از اشیا و ابزاری که از دژ بابک بدست آمده، میتوان سفالینه های نقش دار و لعاب خورده ای را نام برد که یک دوره استقرار تا اوایل قرن هفتم هجری را نمایش می دهند. شماری سکه مسی نیز یافت شده که برخی از آنها به علت ساییدگی و زنگ خوردگی فراوان ناخوانا هستند و در بین این سکه ها هم برخی مربوط به اتابکان آذربایجان و هزارسیبان است.

قلعه رودخان

قلعه رودخان متعلق به دوره امپراتوری ساسانی بوده که بر فراز ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن در روستای رودخان ساخته شده و 2٫6 هکتار مساحت دارد. دیوار قلعه 1500 متر طول داشته و در آن 65 برج و بارو قرار گرفته است. فاصله مستقیم قلعه تا شهر ماکلوان 25 کیلومتر، تا ماسوله 45 کیلومتر و تا شفت 20 کیلومتر هست. این قلعه در ارتفاعی بین 665 تا 715 متر ارتفاع از سطح دریا واقع شده و در کنار آن رودی با همین نام جاری است. این قلعه بدون شک یکی از بزرگترین و شکست ناپذیرترین قلعه های تاریخ ایران باستان بود اما متاسفانه فقط 10 درصد بنا مرمت شده و باقی تجدید بنا نشده است. این دژ در 30 مرداد 1354 خورشیدی با شماره 3/1549 در فهرست آثار تاریخی و ملی ثبت شد.

بر روی کتیبه سردر ورودی قلعه که اکنون در موزه گنجینه رشت نگهداری می شود، درج شده که این قلعه در سال 918 تا 921 هجری قمری برای سلطان حسام الدین تجدید بنا شده است. امیر حسام الدین دباج فومنی (مظفر السلطان) فرمانروای بیه پس اولین قدرت منطقه ای بود که از اطاعت از صفویان سرپیچی کرد و قلعه رودخان را بازسازی نمود تا از آنجا به مقاومت بپردازد. او سپاه صفویان را دچار دردسرهای بسیاری در قلعه رودخان کرد و شکست سختی را به سپاه انگلیسی ها وارد نمود ولی سپس موفقیتی بدست نیاورد و به دربند گریخت و نهایتا هم دستگیر و در تبریز اعدام شد.

قلعه رودخان از دو بخش ارگ و قورخانه تشکیل شده است. ارگ در قسمت غربی این بنا و در دو طبقه واقع شده و جنس آن از آجر است. قراولخانه ها در قسمت شرقی در دو طبقه با نورگیرها و روزنه های متعدد بر اطراف مسلط است. چشمه ای نیز میان قلعه و گودترین محل آن وجود دارد. بخش شرقی قلعه شامل دوازده ورودی، زندان، در اضطراری، حمام و آبریزگاه است. بخش غربی دوازده ورودی داشته و چشمه، حوض، آب انبار، سردخانه، حمام، آبریزگاه شاه نشین و چند واحد مسکونی که با برج و بارو محصور شده اند هم دیگر بناهای این بخش را تشکیل می دهند.

40 برج دیده بانی دور تا دور قلعه را احاطه کرده که اتاق های هشت ضلعی آن با طاق های گنبدی پوشانده شده است. دور تا دور دیوارها و برج ها روزنه هایی شیب دار دیده می شوند که برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی تعبیه شده اند. لازم است ذکر شود که در طول تاریخ قلعه هیچگاه دشمنی به آن نفوذ نکرده و نتوانسته آن را فتح کند.

قلعه راین (ارگ راین)

ارگ راین بنای کهن و بی نظیر و یکی از جاذبه های گردشگری کرمان است که قدمت آن به دوره ساسانی بر می گردد. این بنای زیبا در جنوب غربی شهر کنونی راین در استان کرمان واقع شد. معماری و ساخت این بنای تاریخی که در بالای تپه ای قرار دارد، بسیار شبیه به ارگ بم است و در واقع میتوان گفت که این ارگ دومین بنای خشتی جهان بعد از ارگ بم محسوب می شود. جالب است بدانید که ارگ راین پس از تخریب ارگ بم بر اثر زلزله بیش از پیش مورد توجه گردشگران خارجی و داخلی قرار گرفت.

پلان این بنای زیبای خشتی تقریبا مربع شکل است و چندین برج در اطراف آن ساخته شد. مساحت بنا در حدود 22 هزار متر مربع بوده و دور تادور قلعه را حصاری در برگرفته که ارتفاع آن بیش از 10 متر هست. سردر بزرگ و باشکوه این ارگ که به محوطه داخلی راه دارد، تنها ورودی قلعه است. درون ارگ راین نیز عناصر دیگری چون بازار، زورخانه و اصطبل های زمستانی و تابستانی وجود دارد. همچنین، دارای بخش های عامه نشین و اعیان نشین بوده و برخی فضاهای دیگر هم مانند مکتب خانه و ساختمان قرنطینه در آن دیده می شوند.

یکی از بخش های دیدنی این بنای باشکوه، بخش نگهبانی است که نزدیک درب ورودی ارگ قرار گرفت. در قسمت بالایی بخش نگهبانی هم یک سوراخ مربع شکل به منظور دیدبانی وجود دارد که در گذشته نگهبانان ورود و خروج افراد را از آن نقطه کنترل می کردند. نکته بسیار جذاب این است که در زمان های جنگ و شورش از همین نقطه بر سر دشمن آب جوشان یا آتش گداخته ریخته میشد. برج های دیدبانی بر اطراف و اکناف این قلعه تسلط کامل داشته اند به گونه ای که از این قلعه به ارگی تسخیرناپذیر یاد می کنند. معماری این بنای خشتی به گونه ای است که قسمت های مختلف ارگ با پله های جالب و بعضا مدور از هم جدا شده اند.

قلعه پرتغالی ها قشم

دریانوردی به نام آلفونسو آلبرکرک در سال 1507 میلادی اقدام به ساخت قلعه پرتغالی ها قشم کرد. این دریانورد دهانه خلیج فارس را به تصرف خود درآورده و با ساخت این قلعه سعی داشت تا راه بازرگانی دریایی هند و اروپا را هم تحت سلطه خود در بیاورد. این هم نوعی از استعمارگری آنها در این آبراه مهم دریایی بود که حدود 110 سال هم به درازا کشید؛ صد و ده سالی که از 1514 میلادی شروع و در 1623 با حمله شاه عباس صفوی به پایان رسید. در این زمان بود که شاه عباس اول با لشکرکشی به جنوب ایران که رهبریش را امام قلی خان به عهده داشت و به کمک انگلیسی ها، توانست تا به استعمارگری پرتغالی ها خاتمه داده و پرچم آنها را از قلعه اصلی پایین بکشد.

این قلعه در سال 1378 توسط باستان شناسی ایرانی به نام احسان یغمایی کشف شد و از زیر خاک بیرون آمد. یک سال روی این قلعه تحقیقات باستان شناسی انجام شدند تا ابعاد استعمارگری پرتغالی ها کشف گردد. حفاری های شرکت برق در محدوده 500 متری این دژ مستحکم هم موجب کشف یک تونل قدیمی زیر زمینی شده که مستقیما به درون قلعه متصل میشد. به نظر می رسد که راه نجاتی برای فرماندهان و نیروهای نظامی پرتغالی بود و البته راهی برای انتقال مهمات به دیگر بخش و قلعه های اطراف. طول این تونل حدود سه کیلومتر بوده و تا نزدیکی های میدان سعدی قشم ادامه دارد.

قلعه پرتغالی های جزیره قشم در زمینی به مساحت بیش از 2000 متر مربع ساخته شده و در ساختش از مصالحی مانند سنگ های آهکی و گچی استفاده شد. این مصالح چند بار محکم سازی شده اند تا در مقابل حملات احتمالی دشمن مقاومت خود را از دست ندهند. چهار طرف این دژ مستحکم هم چهار برج دیدبانی بلند قرار دارند که برای دفاع بهتر از توپ و منجنیق درون آنها استفاده شده است. همه این ها نشان می دهند که از بین بردن استعمارگری پرتغالی ها چقدر سخت و دور از دسترس به نظر می رسید. کاربری قلعه بیشتر نگهداری مهمات و سلاح بوده و بیشتر در مواقعی از آن استفاده میشد که قلعه های مجاور نیاز به سلاح بیشتر داشتند؛ یک قلعه تدارکاتی که برای حمایت از قلعه پرتغالی ها جزیره هرمز طراحی شده بود.

نارین قلعه نائین

نارین قلعه نائین یا نارنج قلعه قلعه ای باستانی بوده و درست در مرکز بافت تاریخی شهر نائین و در بین محله های قدیمی یعنی باب المسجد، کلوان، نوآباد واقع شد. نارین قلعه بنا بر نوع مصالح و سبک بنا می تواند مربوط به دوران پارتیان یا دوران ساسانیان باشد و احتمالا آتشگاه بوده که از آن به عنوان دژ یا کهن دژ شهر استفاده میشد. درباره کارکرد قلعه اطلاع صحیحی در دست نیست اما گمان می رود که این قلعه همراه با فضای اطراف مرکز اداری و نظامی شهر بوده باشد. متاسفانه، امروزه از این بنا چیزی جز چند دیوار خشتی و بقایای یک قلعه عظیم باقی نمانده است.

دور تا دور قلعه را در قدیم خندقی احاطه نموده بود که از پایین ترین قسمت خندق تا بالاترین قسمت بنا در قدیم 50 متر ارتفاع داشته و بنای مذکور به صورت چند ضلعی بوده که چندین برج در گوشه اضلاع آن قرار داشت. جنگ امیر مبارزالدین محمد آل مظفر و ملک اشرف چوپانی هم در این قلعه روی داد.

قلعه مارکوه

قلعه مارکوه در سمت شرق کتالم قرار گرفت، آن هم نه روی زمین پست که بر بالای بلندای کوهی که آن را مارکوه می نامند. در واقع، قلعه مارکوه مازندران بخاطر جایگیری بر فراز این کوه، گویی نام آن را هم به امانت گرفته است. اما جالب تر اینکه در این ناحیه انگار مارکوه نام برگزیده ای هست که نه تنها قلعه و کوه آن را یدک می کشند بلکه نام روستایی که در دامنه شمالی کوه قرار دارد نیز مارکوه است. برخی بر این باورند که چون مارها در این کوه و اطراف آن زیاد تردد داشته اند و از طرفی بخاطر گویش محلی، بکار بردن کلمه مار رایج بود.

اما، نام نهادن مارکوه گویی نظرات مختلفی را متوجه خود کرد. مثلا، برخی می گویند که چون در قدیم مردم آیین مهرپرستی داشته اند و کلماتی نظیر مار و مهر و ماهار در گویش محلی جای داشتند، شاید بتوان پیرامون انتخاب کلمه مار که از مادر و مهر گرفته شد، نظر داد و گفت که شاید اصلا این قلعه قدیم بعنوان معبدی مقدس در میان مردم جای داشت و امروزه به شکل قلعه جلوه می کند. ساخت این قلعه متعلق به قرون سوم، پنجم و هشتم هست ولی یک احتمال دیگر هم وجود دارد که شاید حتی بنای اولیه از قلعه به دوران پیش از اسلام برسد.

به هرحال، آنچه که وابستگی به قرن سوم را در مورد احداث بنا بیشتر می کند، مشخصه هایی نظیر اسناد تاریخی، نوع معماری و بررسی میزان شباهات با بناهای قرن سوم هجری است. مارکوه یک پایگاه نظامی در دوره های مختلف اسلامی بوده و گویی، محافظ بسیاری از سربازان در برابر دشمنان متجاوز بوده است. برای رسیدن به گنج قلعه مارکوه 311 پله پیش روی شماست. این قلعه که مساحتی به اندازه 600 متر مربع را از آن خود کرده، گنجایش جایگیری 100 سرباز را داشت و آنها را پناه می داد برای مقابله با دشمن.

آنچه از این بنا در طول تاریخ هنوز نگاه گردشگران را معطوف خود می کند، 4 حصار جانبی و البته خودنمایی برج های پشتیبانی آن است. وقتی بر فراز کوه مارکوه رسیدید و آثار به جای مانده از قلعه پیش چشمتان خودنمایی کردند، اندکی در این منطقه تامل کنید. شما در ارتفاعی قرار گرفته اید که دیدی با قابلیت 360 درجه خواهید داشت بطوریکه از شمال دریا و از جنوب کوههای البرز را در افق خواهید دید. اگر اهل بررسی آثار تاریخی به لحاظ نوع مصالح بکار رفته در آنها هستید، مطلع باشید که سنگ، ساروج و گچ مصالحی هستند که مارکوه را پای برجا نگهداشته اند. حتما در بازدید از قلعه قطعات شکسته سفالی توجهتان را جلب خواهند کرد.

یک باور میان محلیان منطقه مارکوه وجود دارد و آن چیزی نیست جز اینکه می گویند در قلعه راهی بود که سربازان را به سمت روستا هدایت میکرد. اما تحقیقات چیز دیگری را از بررسی این چاله نشان می دهند، چیزی که خلاف باور محلیان است. نتایج یافته ها مبتنی بر این هستند که این چاله یک تونل نبود و به لحاظ کاربری در زمان های قبل در حکم سردآب بوده است. فردی با نام میرزا حسن خان اعتمادالدوله که نظاره گر این قلعه بود، مطلبی را آورد با این مضمون که در فراز کوه یک نقاره خانه قرار دارد. به این شرح که وقتی سنگی بر آن زده می شود، نتیجه این برخورد صدایی نهیب است تا حدی که تا نیم فرسخ دورتر صدای آن شنیده خواهد شد. اعتمادالدوله از مارکوه در قالب کوهی در تنکابن با دخمه های زیاد یاد کرد.

قلعه فورگ

اگر بخواهید از تاریخ ساخت قلعه فورگ اطلاعاتی داشته باشید، می توانیم به کتاب دیوان لامع اشاره کنیم، چرا که در این کتاب به تاریخش اشاره شد که به سال هجری قمری 1160 باز می گردد. در واقع، می توانیم بگوییم که قلعه فورگ از نظر سابقه ساخت به زمان نادر شاه افشار باز می گردد که برای ساختش از میرزا بقا خان، حاکم آن ناحیه اجازه های لازم را داشت. بعد از اینکه میرزا بقا از دنیا رفت، کار ساخت قلعه فورگ را پسر او یعنی میرزا رفیع خان دنبال نمود. در هنگامیکه شوکت الملک در این ناحیه فرمانروایی میکرد، تحت امر این فرد افراد نظامی به قلعه حمله کردند و کسی را که در قلعه حکمرانی می نمود را بازداشت کردند. در این زمان بود که قلعه به دست او افتاد و تحت فرمانروایی او امور انجام پذیرفتند.

ممکن است که تا بحال نام گروه فدائیان مطلق را نشنیده باشید. این گروه که برای آنها نام خاصی در نظر نمی گرفتند و آنها را با نام فدائیان مطلق می شناختند، کارشان در واقع انجام دادن ماموریت هایی بود که حساس و مهم تلقی می شدند. آنها برای از بین بردن دشمنان گروه اسماعیلیان تلاشهای بسیاری می کردند و از کارایی که این قلعه داشت، آموزش دادن فدائیان مطلق در آن بود. بعد از اینکه این افراد آموزش خود را به اتمام می رساندند، به سمت انجام ماموریت هایی که به آنها داده می شدند، روانه شده و با شیوه ای خاص اقدام به انجام آنها می پرداختند. لازم هست بدانید که برای رسیدن به قلعه تاریخی فورگ می توانید به سمت جنوب شهر اسدیه روانه شوید و درست 10 کیلومتر مانده به این شهر، قلعه را خواهید دید.

در داخل این مورد از معروف ترین قلعه های کشور ایران قسمت های بسیاری وجود داشتند. در واقع، اگر شما از بخش شرقی قلعه به سمت غربش حرکت نمایید، می توانید 3 بخش را ببینید: بخش اول جایی است که خدمتکاران در آن اسکان داشتند و آذوقه و توشه لازم برایی زندگی در آنجا نگهداری و انبار میشد. در کنار آن، در این قسمت از دام ها هم نگهداری می کردند و به نوعی آغل بحساب می آمد. بخش دوم شامل محوطه ای است که برای زندگی افراد نظامی، نگهبانها و پاسبان ها تدارک دیده شده بود. همچنین، در اینجا وسایل و ادوات نظامی هم انبار می شدند. بخش سوم هم از اصلی ترین قسمت هاست، چرا که در اینجا فرمانروا و نزدیکانش زندگی می کردند.

در ابتدای ساخت این قلعه، معمارانش 18 برج را برایش تعبیه کرده بودند که امروزه تنها تعدادی از آنها به یادگار مانده اند. اگر بخواهیم از موادی که این قلعه از آن ساخته شده حرف بزنیم، می توانیم از مصالحی مانند سنگ آجر و خشت نام ببریم که بیشترین کاربرد را در این بنا دارند. محققان و کاوشگرانی که داخل قلعه را رصد نموده اند، بر این عقیده هستند که با توجه به آنچه از آن مانده، میتوان گفت که در چند نوبت مختلف این مکان را ترمیم کرده اند و در هر بار تکه ای را به آن اضافه نموده اند.

در این تحقیقات متوجه شده اند که آخرین باری که قلعه مرمت شده، به حکومت افشاریان باز می گردد. بخشی که در این دوره به قلعه اضافه شده، حصاری است که هم اکنون در اطراف قلعه میتوان مشاهده نمود. اگر به قسمت های بالایی حصار و برج ها با دقت بیشتری بنگرید، می توانید قسمت هایی را مشاهده کنید که به شکل کنگره دار بچشم می آیند و در آنها بخش هایی طراحی شده که برای دیدبانی، مراقبت و دفاع از قلعه قرار گرفته و دارای سوراخ هایی هستند که به تیرکش معروفند و میتوان از آنها در راه نگهبانی بهره برد.

قلعه والی

قلعه والی یکی از بناهای تاریخی و قدیمی کشور است که ساخت آن به سال 1326 و دوره قاجار باز می گردد. در آن زمان محله ای به نام حسین آباد فیلی معروف به ده بالا وجود داشت که برای قاجاریان از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. به همین دلیل هم به دستور غلامرضا خان قلعه ای برای اقامت تابستانه این خاندان در ده بالا ساخته شد. پس از به اتمام رسیدن ساخت و ساز، غلامرضا خان دستور دارد تا کتیبه ای با خط نستعلیق بنویسند و بر بالای ورودی اصلی قلعه نصب کنند اما در سال 1359 و در دوران جنگ تحمیلی این کتیبه ارزشمند سقوط کرد و به بخش دیگری از قلعه برده شد.

در طی همین جنگ بخشی از بنا تخریب و بر بخشی دیگر آسیب جدی وارد شد اما پس از اتمام جنگ، سازمان میراث فرهنگی نگذاشت که این اثر ارزشمند تاریخی نابود و به فراموشی سپرده شود. مدیریت این سازمان شروع به بازسازی و مرمت قلعه والی کرد که در پی آن، کمی سبک دیرینه و معماری قلعه دگرگون گشت. در سالهای اخیر هم سنگ نوشته ای در تخت خان، محله ای در شمال شرقی صالح آباد کشف شده که در بردارنده بخشی از تاریخچه قلعه والی است.

در این سنگ نوشته چنین آمد که غلامرضا خان بعد از ذکر چندین سطر از کارهای انجام شده خود، می نویسد: امر به ساختن قلعه حسین آباد فیلی که مشهور به ده بالا است، نمودم. قلعه حمام و باغ به معماری حاج درویش علی کرمانشاهی و حجاری رضاقلی بود و مورد توجه غلامرضا خان قرار گرفت. والی از سه ورودی شرقی، غربی و جنوبی تشکیل شده که دو درب شرقی و غربی فقط برای رفت و آمد میهمانان مورد استفاده قرار می گرفت و درب جنوبی ورودی اصلی کاخ به شمار می رفت که به سبک یونانی ساخته شده بود.

به طور کلی اگر والی را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کنیم، ضلع شمالی با معماری خاص، قسمت شاه نشین قلعه است و ضلع جنوبی با اتاق های تو در تو نشان دهنده ارتباط داخلی افرادی بوده که در این قسمت زندگی می کردند. در اتاق های کاخ برای تزئین از آینه کاری و گچ بری و در برخی از نقاط دیگر نیز از قوس های به سبک رومی استفاده شده که از مقاومت بالایی برخوردار هستند. به غیر از معماری بی نظیر، قلعه از زیبایی ها و جذابیت های دیگری نیز برخوردار است. وقتی به سمت حیاط مرکزی والی می رویم، درختان کهنسال کاج جلوه بی نظیری را به قلعه می دهند و فضای سرسبز و دنج حیاط آرامش عجیبی را برای بازدید کنندگان بوجود می آورد.

قلعه والی واقع در خیابان پاسداران در استان ایلام بوده و از امکانات بیشماری در اطراف خود برخوردار است. شما می توانید پس از ساعاتی گردش در والی به رستوران های اطراف بروید و از غذاهای محلی آنها لذت ببرید. همچنین، رفت و آمد به قلعه نیز آسان است. می توانید هم از وسایل نقلیه عمومی و هم شخصی استفاده کنید و برای چندین ساعت از شلوغی های شهر رهایی یابید. اکنون موزه مردم شناسی ایلام در آن واقع شده است.

قلعه سلاسل

قلعه سلاسل در ساحل رود کارون و نزدیک به پل آزادگان و مسجد مستوفی جای گرفته و شکل ظاهری آن بیضی نامنظم است. وسعت قلعه 5/3 هکتار بوده و بر روی بستری صخره ای جای دارد. قدمت قلعه سلاسل به دوره هخامنشیان رسیده و چندین حیاط دارد. قلعه از سربازخانه، طویله، حمام، شبستان، برج، باغچه، قورخانه، نقاره خانه، حرم خانه و آشپزخانه شکل گرفته و تا حدود 50 سال پیش آباد بوده است. تا زمان حکومت نادر شاه، قلعه محل زندگی حکام محلی بود اما بعد از مرگ نادر شاه متروک شد. در زمان ناصرالدین شاه قلعه دوباره مرمت گشت تا اینکه در سال 1341، رئیس اداره دارایی وقت برای ساخت اداره دارایی بنا را خراب کرد و مصالحش را برای ساخت بنای اداره دارایی مورد استفاده قرار داد.

قلعه دو در بزرگ دارد. دروازه جنوب شرقی قلعه دروازه خصوصی بود و سران نظامی از آن رفت وآمد می کردند. دروازه جنوبی هم کنار مسجد شاه صفی قرار داشت که ظاهرا افراد عادی از این دروازه رفت وآمد داشتند. در سمت شمال و شمال شرقی قلعه یک خندق و در جنوب آن نهر داریون جای داشت. قلعه سلاسل دارای پنج شوادان بزرگ بوده که هر یک با شوادان های درون بافت شهر در ارتباط بودند. این شوادان ها در گرمای خوزستان محیطی خنک را برای افراد ایجاد می کردند.

قلعه سب

قلعه سب در سیستان و بلوچستان و شهرستان سیب و سوران قرار دارد. بنابراین، باید خود را به این شهرستان برسانید و راهی بخش جنوب شرق آن شوید. قلعه سب سراوان قلعه ای دو طبقه از جنس خشت و کاهگل بوده که یکی از مصالح بومی سیب و سوران در ساختمان سازی است. قاعده قلعه سب 25 متر در 36 متر بوده که تا ارتفاع 27 متر بالا رفته است. دسترسی به آب چاه حتی در طبقه دوم با لوله های سفالی هدایت دهنده آب امکانپذیر بود. اتاق های مشهور به میر محمود خان و محمد عمر خان در طبقه دوم با راههای مخفی هم از دیگر جذابیت های قلعه هستند.

وجود درز انبساط در معماری این بنای تاریخی و استفاده از مصالح بومی همانند خشت و کاه و گل و چوب درخت خرما از دیگر جاذبه های گردشگری قلعه محسوب می گردند. حصار 3 متری اطراف قلعه با 4 برج که محل استقرار نگهبان و تیرانداز بوده، از فضاهایی هستند که برای محافظت از این قلعه ساخته شده اند. اصطبل، آشپزخانه، زندان، دستشویی زنانه و مردانه، اتاق اقوام نزدیک، اتاق خدمه، زندان و چاهی در وسط حیاط هم از بخش های این بنای باستانی هستند.

هنر معماری در ساخت و مصالح باعث شد تا این دژ خشتی و گلی طی مدتی مدید در سلامت کامل باقی بماند. قلعه تاریخی سب با بیشتر شدن ارتفاع حجم کمتری می گیرد و یکی از دلایل بقایش هم ایستایی این معماری خشت و گلی است. دیوارهایی با قطر 1 متر و استفاده از چوب نخل در سقف ماندگاری قلعه را دوچندان کرده اند. اما هنوز فوت کوزه گری معماری جای دیگری است. سیستان و بلوچستان با باران های شدید فصلی و رگبارهای ناگهانی خود فرصت چندانی برای سلامت و ماندگاری به بناهای خشتی و گلی نمی دهد اما در مصالح قلعه گیاهی بومی به نام توتری به کار رفته که باعث چسبندگی بیشتر ملاط شده و دیواره با رگبارهای سریع شسته نمی شود.

قدمت این قلعه به دوره صفویان می رسد. فرمانروایان فراوانی در میان دیوارهای خشت و گلی این قلعه زیسته اند که بر مناطقی چون پسکوه، کنت، زابلی، سوران و هیدوچ حکم رانده اند. غلام رسول خان و حاکمان قرن 12 هجری قمری از مشهورترین حکام ساکن در قلعه سب بوده اند. البته، به نظر می رسد یکی از نوادگان عارف نامی، شاه نعمت الله ولی هم مدتی به عنوان حاکم در این دژ خشت و گلی سب و سوران زندگی کرده که نامش محمد شاه بود و از قضا، در زمان حکمرانی او قلعه 9 شبانه روز به تصرف دشمن درآمد و بخش هایی تخریب شدند که سید غلام رسول در سنوات بعد به بازسازی پرداخت.

قلعه ضحاک

قلعه ضحاک با قدمت تاریخی بیش از 2000 سال در 20 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. دیرینگی قلعه ضحاک به دوره اشکانیان (پارت) و ساسانیان باز می گردد و در تاریخ نام های گوناگونی از جمله قلعه ضحاک، دژ اژدهاک، قیز قلعه سی، داش قلعه سی، باروآس، رویی دژ و قلعه گویی برایش ذکر شد. از نحوه استفاده از این قلعه در دوران اشکانی و همچنین دوران پس از اسلام اطلاعی در دست نیست. در واقع، این قلعه نیز همانند قلعه های موسوم به قلعه دختر است که نمونه هایی از آن را در فیروزآباد و همچنین ارگ بم میتوان یافت. این قلعه ممکن است نمونه ای از معبد آناهیتا باشد.

قلعه ضحاک نخستین بار در سال 1971 توسط یک هیئت باستان شناسی آلمانی بررسی شد. آثار برجای مانده از برج های نیم استوانه ای به نام دروازه قلعه و پوشش دیوارها که از سنگ های مکعب مستطیلی بوده، نشان دهنده دیرینگی بنا تا دوره ساسانی هست ولی سفال های بدست آمده نشان دهنده سده های ششم و هفتم هجری است. این بنا تا دوره اسماعیلیه هم کاربرد داشته و بسیار آباد بود. این قلعه که به عنوان یک دژ استفاده میشده، از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و دیوارهای آن کنده‍ کاری شده است. در این قلعه مخازن سنگ، آب انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده ها اثر دیگر وجود دارد.

این مجموعه باستانی در محوطه کوهستانی سرمه لو و در احاطه دو رودخانه قرانقو و شورچایی واقع شد. مجموعه باستانی قلعه ضحاک در حدود 10 کیلومتر طول و 2–1 کیلومتر عرض دارد. تنها بنای خارج از خاک که تقریبا سالم باقی مانده هم عبارتست از یک چهار طاقی که در اثر مرور زمان پوشش طاق و یکی از پایه های آن تخریب شده و مورد مرمت قرار گرفته است. حاصل کاوش در دو فصل گذشته هم کشف یک تالار وسیع 11× 11 متر با راهروهای جانبی هست. نقوش راهروها شامل نقوش برجسته انسانی و حیوانی، نقوش هندسی و گل و گیاه است. مصالح بکار رفته در این چهارطاقی آجر و گچ هست. این مجموعه در روی تپه ای که سطح آن نسبتا مسطح بوده، واقع شده است.

نیمی از اتاق های قلعه بی سقف در زمین کنده شده و نیم دیگر در کوه و به صورت حفره ای درآورده شده است. اغلب این حفره ها چاله آبی هم دارند. همچنین، بر دیوارهای این حفره های سنگی، طاقچه های کوچکی کنده شده است. در قلعه ضحاک تک حفره هایی نیز دیده می شود که تمام آن را در صخره های عمودی کوه کنده اند. علاوه بر این ها، آب چشمه ای که در دامنه کوه مقابل قرار دارد، با فشار متوسط لوله هایی که در زمین کار گذاشته شده، از روی پشته مابین گذشته و به بلندای قلعه می رسد.

مسیر لوله آب از روی بستری که در زمین به وضوح نمایان است، معلوم می گردد. به علاوه، تکه های متعددی از لوله های گلی و بقایایی از قالب سنگی که با بی قیدی از بستر کنده شده هم در اطراف دیده می شود. بستر لوله به عرض 50 سانتیمتر دارای عمق حداقل یک متر بوده است.

قلعه ایرج

قلعه ایرج دژی باستانی مربوط به دوره ساسانی است و در شهرستان ورامین، دهستان بهنام و و در نزدیکی روستای عسگرآباد عباسی جای گرفت. این اثر در تاریخ 11 شهریور 1382 با شماره 9835 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. قلعه ایرج به عنوان بزرگترین قلعه خشت خام در جهان شناخته می شود. ابعاد این قلعه بزرگ خشتی در حدود 1440 در 1280 متر است. در چهار سوی این دژ هم دروازه هایی برای فراهم ساختن امکان درون نشد و برون نرفت از آن ساخته شد.

امروزه از چهار دروازه آن تنها دروازه اصلی باقی مانده است. تنها دیوار دارای پهنایی نزدیک به 17 تا 22 متر و بیشترین بلندای آن 16 متر هست. نمای بیرونی دیوار در چهارسو 146 برج و نیم دایره ای دارد که میان بازه هر دو برج با چهار طاق نما تزئین شده که این طاق نما در برخی بخش ها به گونه دو سطحی است. جمعیتی بین 2000 تا 6000 نفر هم میتوانست در دیوارها جای بگیرد. با وجود این تمرکز قوی معماری بر روی دیوارها، هیچ فضای دائمی در محوطه داخلی وجود نداشته است.

مصالح بکار رفته در آن خشت و گل است. درون دیوارهای کلفت دژ ایرج راهروهایی پیش بینی شده که برجک های دیدبانی را به هم پیوند می داده است. در پهنه بیرونی دژ نیز سنگرهایی قرار دارد. طرح کلی قلعه ایرج یعنی استحکامات عظیم و فضای داخلی خالی گسترده آن شبیه به پایگاه های نظامی ساسانی هست. قلعه ایرج احتمالا در مقابله با مهاجمان عشایر شمالی ساخته شده که برخی مواقع به اعماق قلمرو ساسانی نفوذ می کردند. احتمالا این قلعه عمدتا به عنوان پایگاه مرکزی برای عملیات نظامی در جاهای دیگر به ویژه در مرزهای شمالی عمل میکرد. بنا ممکن هم است برای آموزش های نظامی یا مجامع نظامی نیز مورد استفاده قرار می گرفت.

قلعه ایزدخواست

قلعه ایزدخواست یکی از آثار تاریخی استان فارس مربوط به دوره ساسانیان بوده و در شمال ایزدخواست و در 60 کیلومتری شمال آباده واقع شده است. این قلعه نخستین آپارتمان نشینی در جهان را دارا بوده و با شماره 9800 در تاریخ 11 شهریور 1382 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. چهارطاقی درون این قلعه هم در سال 1327 و با شماره 376 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این دژ نخستین بنای طبقاتی دنیا و بعد از ارگ بم هم بزرگترین سازه خشتی جهان محسوب می شود. این دژ باستانی را با نام های دیگری همچون قلعه سرسنگ یا قلعه کهنه نیز می خوانند.

سازندگان این اثر از عوامل طبیعی بیشترین بهره را برده و شهر خود را روی یک صخره رسوبی بزرگ برپا ساخته اند که از سه سوی رو به پرتگاهی با بلندای 6 تا 15 متر دارد. تنها یک سو که کمابیش همسطح زمین است، یگانه راه درونشد به دژ را در خود جای داده و دری کوچک در ضلع جنوبی دژ است. همین عامل مایه آسودگی و امنیت دژ و دژنشینان درون آن شده و راه دستیابی دشمن به درون دژ را را نشدنی میکرد. بلندای این دژ قلعه استوار از کف زمین های پیرامونی با در نظر گرفتن ساختمان های آن نزدیک به 22 متر هست. اندازه ضلع شمالی دژ نزدیک به 10 متر و ضلع جنوبی 70 متر بوده و درازای دژ که خیابان اصلی است هم از آغاز تا پایان آن 332 متر هست.

در درون دژ خانه های بسیار کوچک با کوچه های بسیار تنگ و باریک دیده می شود. خانه های درون دژ حیاط نداشته و پشت بام طبقه یکم در واقع حیاط طبقه دوم بوده است. همچنین، با بکار بردن چوب اضافه سقف ها، برای خانه های پیرامونی حصار قلعه بالکن ساخته اند که آثار آن هنوز هم به چشم می خورد. در پیرامون ایزدخواست، چندین قلعه دیرینه و برماندهایی از یک سد تاریخی و کاروانسرایی از دوره صفویه بر جای مانده است.

ارگ بم

ارگ بم بزرگترین سازه تاریخی خشتی در جهان است و محل آن در شهر بم در استان کرمان قرار دارد. در تاریخ 5 دی 1382 و در اثر زلزله بم آسیب دید اما در بدو حادثه به دلیل اهمیت آن، سریعا در فهرست آثار میراث جهانی در خطر قرار گرفت و با همکاری یونسکو و بسیاری از کشورها پروژه نجات بخشی این اثر انجام شد. چند روز پس از زلزله، محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران دستور بازسازی آن را صادر کرد. این ارگ عظیم در قرن ششم تا چهارم قبل از میلاد ساخته شده و تا سال 1850 پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بود.

مساحت این ارگ نزدیک به 181254 متر مربع بوده و با دیوارهایی به بلندی 6 تا 7 متر و طول 1815 متر احاطه شده است. ارگ از دو بخش جدا از هم تشکیل شده که هر کدام ویژگی های خاص خود را دارد. حدود 67 برج هم در سطح شهر باستانی بم پراکنده شده است. قدمت باستان شناسی دقیقی از بناهای ارگ بم در دست نیست. با این حال، از طریق منابع تاریخی و متون باستانی اولین سکونت انسان در این منطقه را میتوان به قلعه ساخته شده توسط هخامنشیان در حدود 579–323 قبل از میلاد ردیابی کرد. برخی از ویژگی های ارگ مانند استقرار آن بر روی سکوی ترکیبی از بالای تپه طبیعی و تراس دست ساز توسط باستان شناسان با مدل هخامنشی تخت جمشید مقایسه شد.

در زمان حکومت اشکانیان قلعه گسترش یافت و به ارگ بم تبدیل شد. در مطالعه تطبیقی با عنوان «بم و تاریخ مختصر شهرسازی و شهرسازی در ایران» به این نتیجه رسیدند که هسته اصلی شهر بم و بخش والی در دوران اشکانیان ساخته شده است. در زمان ساسانیان این قلعه به تصرف اردشیر بابکان درآمد و استحکامات و دیوارهای جدید بین سال های 224 تا 637 پس از میلاد ساخته شد. در سال 645 میلادی هم منطقه کرمان به تصرف اعراب درآمد و احتمالا ارگ بم در جریان جنگ آسیب دیده است. یکی از فرماندهان عرب، مسجد الرسول را تاسیس کرد که یکی از نخستین مساجدی است که در اوایل دوران اسلامی در ایران ساخته شد.

در سال 656 میلادی هم خوارج، گروهی از مسلمانان که از علی بن ابیطالب شکست خوردند، به کرمان و بم گریختند و در ارگ بم ساکن شدند. در سال 869 میلادی هم یعقوب بن لیث صفار که با عباسیان می جنگید، خوارج را شکست داد و ارگ بم را تصرف کرد. سپس این ارگ به مقر اصلی او تبدیل شد. نام بم برای اولین بار توسط نویسندگان اسلامی در قرن دهم میلادی ذکر شد. به گفته این نویسندگان، بم در آن زمان بازاری مستقر بود که توسط یک منطقه کشاورزی وسیع احاطه شد. این شهر به خاطر پارچه های نخی ظریف و خوش ذوق، قلعه تسخیرناپذیر، بازارهای شلوغ و نخل هایش معروف بود.

پس از حمله مغول به ایران، بم و منطقه کرمان به خاندان قره ختائیان واگذار شد که از سال 1240 تا 1363 میلادی بر منطقه حکومت کردند. بم از موقعیت استراتژیک در مسیر ادویه بهره می برد که این منطقه را به جاده ابریشم متصل می کرد. این شهر به دلیل پرورش کرم ابریشم و صنعت ابریشم شکوفا شده بود. در دوران حکومت صفویه از سال 1502 تا 1722 ایران دوره ای از صلح و ثبات نسبی را پشت سر گذاشت. ارگ بم و سایر نقاط کشور توسعه چشمگیری داشت. کاخ چهار فصل در این دوره ساخته شد. در اواخر حکومت صفویه هم ارگ بم توسط بنیانگذار سلسله قاجار، آقا محمد خان فتح گشت که از ارگ به عنوان نقطه استراتژیک برای دفع تهاجمات افغان ها و بلوچ ها استفاده کرد و در نتیجه آن را به نظامی تبدیل نمود.

در سال 1839 آقا خان اول، امام فرقه اسماعیلیه نزاری علیه محمد شاه قاجار قیام کرد و به ارگ بم پناه برد تا اینکه شاهزاده فیروز میرزا که بعدها به فرمان فرما شهرت یافت، او را دستگیر کرد. افزایش حضور نظامی در داخل دیوارهای ارگ بم، مردم را به تدریج در خارج از محدوده باروها ساکن کرد. فیروز میرزا در سال 1880 می نویسد که در محوطه ارگ فقط نیروهای نظامی ساکن هستند و پیشنهاد کرد که شهر قدیمی و متروکه ای که در پای ارگ قرار داشت، تخریب شود و منطقه به باغ تبدیل گردد. در سال 1900 هم ساخت شهر جدید بم آغاز شد و مردم به تدریج شهر بم قدیم را ترک کردند.

ارگ تا سال 1932 به عنوان پادگان استفاده میشد. با این حال از آن زمان پادگان و شهر قدیمی متروکه شده است. در سال 1953، این منطقه به عنوان یک مکان تاریخی مهم ملی شناخته شد و روند تدریجی نگهداری و مرمت آغاز گشت. با این حال، بیشتر کارها از سال 1973 به بعد انجام گردید. پس از انقلاب 1357 هم ارگ بم تحت مسئولیت سازمان میراث فرهنگی ایران (ICHO) قرار گرفت. ارگ در سال 1372 به عنوان یکی از پروژه های شاخص سازمان میراث فرهنگی معرفی شد.

طرح ریزی و معماری ارگ از جنبه های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به شکل ظاهری کنونی این مورد از دیدنی ترین قلعه های کشور ایران میتوان گفت که طراح یا طراحان شکل نهایی کل ساختمان و شهر را از همان قدم های ابتدایی مراحل ساخت پیش بینی کرده بوده اند. در حین هر کدام از مراحل پیشرفت ساخت قسمت ساخته شده از یک شکل کامل برخوردار بوده و هر بخش اضافه می توانسته به راحتی به قسمت های موجود دوخته شود. بخش حکومتی که در درونی ترین دیوار قرار گرفته هم شامل دژ نظامی، عمارت چهار فصل، سربازخانه، چاه آب 40 متری و اصطبل به گنجایش 200 اسب است.

بخش رعیت نشین که اطراف بخش حکومتی است و شامل ورودی اصلی شهر، مسیر اصلی متصل کننده ورودی شهر به دژ و بازار در امتداد آن، نزدیک به 400 خانه و ساختمان های عمومی مانند مدرسه و مکان ورزش است. همه ساختمان ها از آجرهای رسی پخته نشده یعنی خشت ساخته شد. ارگ بم احتمالا پیش از زمین لرزه 2003 بزرگترین مجموعه خشت و گلی جهان بوده است. علاوه بر نمای برج های نگهبانی و رئوس تزئین شده دیوارهای مرتفع دژ در خط افق، بادگیرهای این بنا بسیار با شکوه جلوه می کنند.

بادگیرها ساختارهای بیرون زده ای از بناها هستند که برای گرفتن باد و هدایت آن به داخل بناها استفاده می شوند. گاهی اوقات در مسیر باد به درون ساختمان حوضچه آبی را تعبیه می کنند تا بدین شیوه درون بنا خنک شود و گرد و خاک را بزداید. برای بناهای مختلف از انواع مختلفِ بادگیر استفاده می شود. برای نمونه، برای بناهای کوچکتر از بادگیرهای تک سازه ای و برای بناهای بزرگتر و مهمتر از بادگیرهای چهار سازه ای استفاده گشته تا باد را از جهات گوناگون به درون بنا هدایت کنند.