قلعه والی (موزه مردم شناسی ایلام)

قلعه والی ایلام در دشت میان کوهی ایلام و در بالای تپه چگا میرک در سال 1326 هجری قمری ساخته شد. چشمه بی بی آب این قلعه را تامین میکرده و به سبک گذشته و با استفاده از تنبوشه آب چشمه به محوطه حیاط مرکزی قلعه هدایت میشد. این اثر در تاریخ 19 خرداد 1376 و با شماره 1798 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنای تاریخی به دستور غلامرضا خان فیلی در محله ای به نام حسین آباد فیلی احداث گردید. غلامرضا خان والی فیلی این محل ها و بنا ها را برای اسکان خود در فصل تابستان انتخاب کرده و آن را بر روی تپه ای نه چندان بلند احداث نمود و با توجه به آن، ارتفاع فعلی کف حیاط از اطراف آن محدوده 5/3 تا 4 متر است.

قلعه والی در زمینی به مساحت 17/ 4687 متر مربع احداث گردیده و از این مقدار زمین فضای سبزی به مساحت 4/ 1792 متر مربع در ضلع جنوبی باقی مانده است. قلعه نمای جنوبی و شکلی تقریبا ذوزنقه ای داشته و این قلعه زیربنایی برابر 01/ 1466 متر مربع دارد و مساحت حیاط درونی آن هم برابر 4/ 1363 متر مربع است. قلعه والی در فضایی کاملا باز ساخته شده ولی با پیش رفت شهرنشینی اطراف آن با ساختمان های مسکونی و اداری محصور گردید. موقعیت قلعه به نحوی است که از سمت شمال با کوچه ای شش متری و از سمت غرب با خیابانی هشت متری از ساختمان های مسکونی اطراف خود جدا شد. از شرق نیز با ساختمان اداری اداره کل امور اقتصاد و دارایی ایلام محصور شده شده و از جنوب به خیابان پاسداران منتهی می شود.

در ضلع شمالی قلعه تالار (شاه نشین) زیبایی وجود دارد که ابعاد و اندازه داخلی آن بزرگتر از سایر اتاق ها هست. در وسط تالار حوض کوچکی قرار دارد که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزین شده بود و در زمان بازسازی با کاشی های رنگی تزئین گردید. این حوض در اطراف چشمه ای که در آن زمان پرآب بوده ساخته شد ولی به مرور زمان این چشمه خشک و کم آب شده بود و برای اینکه حالت نمادین چشمه حفظ شود، در باسازی قلعه با اجرای لوله کشی این قسمت نیز مرمت گردید تا به دست فراموشی سپرده نشود.

وجود نرده های مشبک آجری به رنگ فیروزه ای، تراس های سرپوشیده ضلع جنوبی همراه با پنجره های مشبک با شیشه های الوان، اورسی های قلعه، ستون های دایره ای، سرستون های منقوش در ایوان، قوس های کمانی و تزئینی و کاربندی بالای آن با کاشی های رنگی، درختان بلند و کهنسال کاج و حوض مستطیل شکل در صحن جلوی بنا چشم انداز کاملا زیبایی را به قلعه و معماری آن داده است. اکثر اتاق های قلعه تبادل داخلی داشته و تودرتو بنا شده اند. قلعه دارای 20 اتاق بزرگ، پنج اتاق کوچک، چهار ایوان و دو تراس کوچک در ضلع جنوبی است. ضلع شرقی و غربی قلعه کاملا با هم قرینه بوده و با کف حیاط اختلاف ارتفاعی حدود 80 سانتیمتر دارند و با چهار پله سنگی با کف اتاق ها و ایوان ها در ارتباط هستند.

قلعه با سه راه پله با چرخشی 90 درجه به پشت بام متصل می شود. قلعه دو برج نگهبانی به صورت نیم دایره در راس ضلع شمال شرقی و شمال غربی دارد و اطراف آن کنگره هایی جهت قرار گرفتن نگهبان ها برای دیده بانی دیده می شود. در داخل راهروها محل هایی به صورت طاق نما در دیوار احداث گردیده که محل استقرار نگهبانان بوده است. در راهرو مدخل ورودی ضلع شرقی همچنین داخل اتاق شاه نشین و قسمت ورودی نگهبانی، سقف ها با کاشی های رنگی کاربندی و به وسیله گچبری های زیبایی تزئین شده اند.

در این قلعه شش زیرزمین در سه ضلع شمال، غرب و شرق وجود دارد که ارتفاع آنها تا زیر سقف دو متر است و روشنایی آنها به وسیله پنجره های مشبک آجری و رنگی از داخل حیاط تامین می گردد. عمده مصالح به کار رفته شده در ساختمان قلعه آجر و در مواردی از سنگ بوده است همانند کرسی چینی قلعه، دیوارهای حائل در ضلع جنوبی و استفاده از سنگ نما در ازاره داخل حیاط. در بازسازی قلعه در سقف ها و قوس از ملات گچ و در دیواره ها و زیر آجر فرش ها از گل و آهک استفاده شده است.

قلعه مذکور سه در ورودی در سه ضلع جنوب شرق و غرب دارد. ورودی اصلی قلعه در ضلع جنوبی قرار گرفته که با 11 پله 20 سانتیمتری به داخل اتاق نگهبانی و سپس با هشت پله دیگر به کف حیاط مرتبط می شود. ورودی قلعه به سبک یونانی بنا شده بود. دیگر درهای قلعه به صورت خصوصی بوده یا برای تردد میهمان ها احداث شده اند که با راهروهایی سرپوشیده به داخل حیاط قلعه مرتبط می شوند، در منتهی الیه درب ها دو هشتی وجود دارد که نور تعدادی از اتاق ها از آنجا تامین می گردد. این هشتی ها که در داخل یکی از آنها حوض کوچکی وجود دارد، به هشت ضلع تقسیم می شوند. شکستگی در آجرها و اجرای طاق نماهایی در دیوار، اجرای انواع قوس بر سرنعل درگاه ها و تزئینات آجری بالای آنها زیبایی خاصی را به هشتی ها داده است.

آینه کاری در سقف اتاق ها معمول بوده که بقایایی از آن در یکی از اتاق های ضلع غربی که به نحو بسیار زیبای اجرا گردیده، بر جای مانده است. گچبری بر روی دیوارها و سقف اتاق شاه نشین به صورت نقوشی از گل و گیاه اجرا گردید. سنگ نمای بیرونی دیوار از سنگ های تراشیده شده مستطیلی شکل است که حالت برجسته نقش های اسلیمی مختلف آن در نمای دیوار بکار رفت. اگر علاقمندید که هر چه بیشتر درباره جاذبه های دیدنی ایلام نظیر قلعه والی بدانید، می توانید سری به راهنمای سفر به ایلام زده و حسابی کسب اطلاعات کنید.