تاریخچه مسجد تاریخانه، مسجدی کهن و باستانی در دامغان

اگر بخواهیم به یکی از مسجدهایی که بعد از اسلام در ایران ساخته شده و همچنین از مساجد قدیمی ایران اشاره کنیم، مسجد تاریخانه دامغان یکی از این مساجد است. اولین مسجد تاریخی و قدیمی در ایران مسجد فهرج می باشد که بعد از آن، معماری مسجد تاریخانه دامغان از نظر قدمت به عنوان دومین مسجد با ارزش تاریخی در کشور شناخته می شود. تاریخچه مسجد تاریخانه در شهر دامغان استان سمنان واقع شده است. طبق تحقیقاتی که اداره باستان شناسی ایران داشته این مسجد قبل از ورود اسلام به ایران محل عبادت زرتشتیان بوده که به آن آتشکده هم می گویند. به عبارتی این مسجد زیبا ابتدا آتشکده بوده که بعدها تبدیل به محل عبادت مسلمانان شد. شیوه ساخت این بنا بیشتر شبیه بناهای دوره ساسانی می باشد. در این مقاله با دسترسی به مسجد تاریخانه نیز آشنا خواهید شد.

نام این مسجد از کجا آمده است؟

طبق حکایتی که وجود دارد، قبل از این که مردم ایران مسلمان شوند منطقه ای که مسجد در آن قرار گرفته، یک جای قابل احترام و مقدس برای مردم آن منطقه بوده و در این محل آتشکده ای که به آن ناری خانه می گفتند، بنا شده بود. بعدها که اعراب بر ایران تسلط پیدا کردند برای ساختن مسجد این مکان را انتخاب کردند. به سبب داشتن معماری درست و محکم و کمتر شدن هزینه های مربوط به ساخت مسجد از نظر نیروی کار این مکان بسیار مناسب بود و براساس نام آن آتشکده که ناری خانه بود اسم تاریخانه را بر آن برگزیدند. برخی دیگر عقیده دارند که واژه تار در تاریخانه در زبان های ترکی ومغولی، ترکمنی و جغتایی خداوند و پروردگار معنی می شود پس تاریخانه در تاریخچه مسجد تاریخانه یعنی خانه خدا.

چرا به مسجد تاریخانه چهل ستون می گویند؟

در متن های تاریخی که از گذشته برایمان به یادگار مانده به فضاها و جاهایی که ستون های زیادی داشته باشد، چهل ستون می گویند و چهل ستون به این معنی نیست که این مکان واقعا 40 ستون دارد. در واقع به علت تعداد زیاد ستون ها بر آن این نام را نهاده اند و معماری مسجد تاریخانه هم از این قاعده مستثنی نیست از این رو به آن مسجد چهل ستون هم گفته می شود. زمان احداث این بنا به سال های 135 تا 170 هجری قمری باز می گردد یعنی زمان پایان یافتن حکومت بنی امیه و آغاز حکومت عباس.

نگاهی مختصر به معماری بنای مسجد تاریخانه

حال در ادامه می خواهیم تمامی قسمت های معماری مسجد تاریخانه را از جنبه های مختلف معماری مورد بررسی قرار دهیم. ابتدا از حیاط این مسجد شروع می کنیم که از نظر شکل هندسی مربعی بوده و حوضی در آن وجود ندارد و طول و عرض این حیاط مربعی شکل حدودا 27 متر می باشد. در اطراف آن راهروهایی سرپوشیده به تعداد 22 عدد و ستون هایی دایره ای شکل وجود دارد که دور تا دور آن را گرفته است. این مسجد 8 ورودی داشته که با گذشت زمان از بین رفته اند. بدین صورت که 5 ورودی در قسمت شمال شرقی و 3 ورودی در شمال غربی وجود داشت و همان طور که جهت قبله در جنوب غربی می باشد شبستان این مسجد در این قسمت به صورت تالاری ستون دار است. ستون های این تالار به صورت 3 ردیف 6 تایی در قسمت داخلی معادل 6 عدد و هشت تا ستون دیگر در روبه روی این 6 ردیف ستون در قسمت ورودی وجود دارد یعنی مجموعا 26 عدد ستون که مشابه ستون هایی می باشد که شاهان ساسانی در کاخ های خود می ساختند. قطر این ستون ها 1.5 و محیط هر کدام 5 متر می باشند. ارتفاعشان تا پشت بام 6 متر و از کف تا جایی که طاق بر روی آن قرار گرفته است، 3 متر می باشد. در ورودی شان هفت دهانه قرار گرفته و جهت قرارگیری آن ها به سمت قبله می باشد و دهانه ها به یک اندازه اند و دهانه میانی در معماری مسجد تاریخانه از بقیه کمی بزرگتر می باشد. معماری سقف شبستان نیز به قبل از اسلام باز می گردد و طاق های آجری در آن قسمت قرار گرفته اند. طاق میانی همان طور که از اسمش پیداست در میان و مرکز این شبستان قرار دارد که بزرگتر از طاق های دیگر می باشد، چه از نظر طول و چه از نظر عرض در قرن 13 سقف این شبستان نابود شد. بعدها میرزا آقا عاملی به کمک مردم آن را بازسازی کرد که شکل طاق ها از بیضوی به نوک تیز در تاریخچه مسجد تاریخانه تغییر کرد.

گلدسته مسجد تاریخانه دامغان

گلدسته یا مناره مسجد که در زمان دسترسی به مسجد تاریخانه بسیار بلند می باشد در قسمت غربی مسجد تاریخانه وجود دارد که از خشت و گل درست شده و مشابه مناره های مساجد عراق مناره مسجد تاریخانه روی چهارگوش به مساحت 6.5 متر مربع بنا شده بود اما با زلزله ای که در سال 241 یا شاید هم 242 قمری در شهر دامغان رخ داد به طور کامل از بین رفت و نابود گردید. اکنون مناره ای در دسترسی به مسجد تاریخانه در ضلع شمالی آن وجود دارد که توسط بختیار ابو حرب حاکم توس و فرمانروای آل زیار در قرن پنجم قمری ایجاد شده است. از ویژگی های این مناره، ارتفاع 26 متری و محیط 13 متری آن است که برای رسیدن به قسمت بالایی مناره باید از داخل که دارای 86 پله است بالا رفت. کتیبه ای در قسمت بیرونی در روی این مناره به خط کوفی نوشته شده که در ارتفاع 6 متری دیده می شود. مسجد تاریخانه 15/10/1310 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.