مقبره جغتین گیسور نشانه ای از اقامتگاهی کهن و باستانی در گناباد است

میراث آریا/ براساس آخرین گزارشات منتشر شده، مقبره جغتین گیسور نشانه ای از اقامتگاهی کهن و باستانی در گناباد است.

درباره با وجه تسمیه بنا نظریه های متعدد و متفاوتی ارائه شده است، برخی آن را آرامگاه «جغتای» پسر چنگیز خان مغول پنداشته اند، برخی آن را به شاهزاده ای ایرانی و برخی هم آن را آرامگاهی متعلق به شخصیتی بزرگ و صاحب منصب نسبت داده اند، اما هر یک از نظریات بدون ادله مستند و در نتیجه نامعتبر است.

اگر با مراجعه به فرهنگ لغات واژه «جغتای» و «جغتین» را ریشه یابی کنیم، شاید به این نتیجه برسیم که «جغتین» یک اسم عام یا اسم فاعل است نه اسم شخص زیرا واژه «جُغ» را که کلمه ای ترکی است، الوار و تیر معنی کرده اند و «اتی» را پرتاب و اظهار نظر کرده اند که واژه «جُغاتی» به معنی «تیرانداز» است که با حذف و اضافاتی در فارسی، جغتای و جغتین شده است.

در صورتی که این استدلال را بپذیریم می توانیم فرض کنیم که آن بنا آرامگاه یا بنای یادبودی برای شخصیت واقعی یا اسطوره ای مانند «آرش کمانگیر» بوده است، هرچند که برخی گیسور را به «گیو» و وقایع شاهنامه ارتباط داده و واژه «گیسور» را به استناد گفته استاد «بهرام فروشی»، «جایگاه آتش کیانی» معنی کرده اند و از وجود آتشکده ای در آن حوالی خبر داده اند.

هرچه باشد، آن بنا سازه معتبر و زیبایی متعلق به عصر ایلخانی و احتمالا دورانی است که گناباد مرکز قهستان بوده و «امیرعبدالله مولائی» و پسرش «امیرمحمد» و دیگر مولاییان بیش از 60 سال از آغاز قرن هشتم ه.ق از گناباد بر سرتاسر قهستان حکم می راندند، بنابراین بنای زیبا و اشرافی «جغتین» می تواند با گناباد آن دوران تناسب داشته باشد.

مقبره جغتین از نوع بناهای چهار طاقی گنبدداری به شیوه معماری رازی بوده که بر فراز سردابه ای تدفینی ساخته شده و با بنای ایلخانی امامزاده جعفر قم قابل مقایسه است. فضای داخلی آن مربع با قاعده 6/80 متر و نمای خارجی آن هشت ضلعی است.

در میانه هر یک از اضلاع چهارگانه، ایوانچه ای به عرض3، عمق 2 و ارتفاع 5 متر ساخته شده و بر میانه دیوار انتهایی هر یک از ایوانها یک درگاهی به عرض 1/10 متر به درون راه می یابد. بر فراز هر درگاهی پنجره ای به عنوان نورگیر به ارتفاع 2 متر و هم عرض با درگاه ورودی با طاق هلالی کم خیز ایجاد شده است.

بر پخی چهار گوشه بنا نیز چهار طاق نما به عمق 50 سانتیمتر تعبیه شده و در مجموع نمای خارجی بنا 8 ضلعی شده است.

پوشش ایوان های چهارگانه و طاقنماها با حرکت آرام و خمش دیوارهای طرفین به صورت ضربی و جناقی اجرا شده است. در داخل بنا نیز با اجرای فیلگوش ها قاعده چهار ضلعی به هشت ضلعی تبدیل و ساقه در قامت منشور هشت ضلعی گنبد آجری عرقچین را به دوش کشیده است.

فعلا کتیبه یا تزئیناتی در بنا وجود ندارد اما رویه داخلی ساقه گنبد به گونه ای تجهیز شده که بتواند زمینه کمربند تزیینی یا کتیبه باشد.

تناسبات و تقارنی که در بنا اعمال شده، آن را شکیل و متوازن جلوه داده است.

«برنارد اوکین» به دلایلی مقبره جغتین را با بعضی بناهای دوره تیموری مقایسه کرد اما با توجه به شیوه و ساختار کلی بنا به احتمال زیاد میتوان بنیاد آن را به دوران ایلخانی نسبت داد.

مقبره آجری جغتین گیسور در طول زمان آسیب فراوان دیده و پوشش گنبدی و فیلگوش ها فرو ریخته و اگر چه اخیرا اقداماتی برای مرمت و تثبیت بنا صورت گرفته اما کافی نبوده و آن بنای زیبا همچنان آسیب پذیر و نیازمند اقدامات ایمنی بیشتری است.

مقبره جغتین گیسور در تاریخ 29 آذر 1375 به شماره 1805 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

نویسنده: رجبعلی لباف خانیکی | پژوهشگر باستان شناسی