سفر به شهر شوش؛ کهن دیار آب و آفتاب

شوش یکی از مهمترین محوطه های باستانی دنیا را داراست. استقرار بدون وقفه از هزاره پنجم تا دوران میانه اسلامی یعنی تا زمان حمله مغولان، یکی از ویژگی های شوش است که باعث شد تا چنین محوطه ارزشمندی به عنوان میراث برای بشریت به جای مانده بماند. وجود جاذبه های مذهبی مانند مقبره دانیال نبی (ع) و آرامگاه دعبل خزاعی در کنار موهبت های طبیعی به اهمیت شوش افزوده است. در ادامه راهنمای سفر به شهر شوش با ما همراه باشید برای سفری دلنواز به دیدنی های معروف شهر شوش.

تاریخچه مطالعات آثار باستانی

خاخامی کلیمی بنجامین تودلایی که بین سالهای 1163، 1173 میلادی برای بررسی وضع کلیمیان مدت 10 سال در ایران بسر برد، اولین کسی بود که به هنگام زیارت مقبره دانیال نبی از تپه های باستانی و مکانهای تاریخی شهر شوش دیدن کرد و آن را همان شوشان مذکور در تورات تشخیص داد. در سال 1840، یک هئیت انگلیسی برای تعیین حدود مرز بین ایران و عثمانی به ایران آمدند. یکی از اعضای این گروه یک زمین شناس و دانشمند علوم طبیعی بود که ویلیام کنت لفتوس نام داشت. همین فرد اولین کسی بود که با درک اهمیت تپه های باستانی شوش، نام خود را به عنوان اولین کاوشگر شوش ثبت کرد. او به منظور کشف آثار باستانی در فاصله سالهای 1852- 1849 در شوش فعالیت کرد.

پس از کاوش لفتوس در شهر تاریخی شوش، فرانسوی ها جای انگلیسی ها را گرفتند. مارسل دیولافوا و همسرش پس از یک دوره گشت و گذار در ایران و بازدید اولیه از دیدنی های معروف شهر شوش به غنای تپه های باستانی پی بردند و در سال 1883 حفاری در شوش را آغاز کردند. پس از دیولافوا، ژاک دومرگان را که یک مهندس معدن بود و پیش از آن در مصر نیز کاوش داشت، به عنوان سرپرست کاوش های باستان شناسی به شهر تاریخی شوش اعزام کردند و او در اولین اقدام، با عقد قراردادی کاوش های شوش و در قرارداد دوم کاوش در تمام محوطه های باستانی، ایران را به انحصار دولت فرانسه درآورد. از 1928، رولند دومنکم جانشین دومرگان در ایران گردید. او نیز به همان شیوه دومرگان کار می کرد و تنها در پی دستیابی به اشیای تاریخی بود.

براساس راهنمای سفر به شهر شوش باید بدانید که در سال 1946 گیرشمن که آموزش دیده مدرسه باستان شناسی لوور بود، برای سرپرستی گروه فرانسوی انتخاب گردید. در واقع، با انتخاب یک باستان شناس یک گام اساسی در علمی شدن پژوهش های فرانسه در ایران برداشته شد. او علاوه بر شوش در چغازنبیل، تپه گیان نهاوند و چندین مکان باستانی دیگر به کاوش پرداخت. سرانجام، نوبت به ژان پرو رسید که عنوان آخرین سرپرست هئیت فرانسوی را یدک بکشد. از زمان حضور او فعالیت های شوش کاملا رنگ و بوی علمی پیدا کردند و دیگر اشیای بدست آمده از ایران خارج نمی شدند. بازنگری در کاوش های پیشین فرانسوی ها در شوش از مهمترین دستاوردهای علمی حضور او در شوش بود.

براساس راهنمای سفر به شهر شوش باید بدانید که با پیروزی انقلاب ایران در سال 1357، فرانسویان از ایران خارج شدند و پس از آن تاکنون سرپرستی کاوش های شوش به باستان شناسانی ایرانی همچون میرعابدین کابلی و مهدی رهبر سپرده شد. کابلی کاوش در جبهه غربی تختگاه آپادانا برای شناسایی دروازه های ورودی تختگاه و ترانشه شهرشاهی A را دنبال نمود. مهدی رهبر هم بازسازی و مرمت قلعه شوش را به عهده داشت.

شوش در دوره پارینه سنگی

در سالهای اخیر و در حاشیه رودخانه کرخه، طی یک بررسی باستان شناختی به سرپرستی محمد شیخ دست افزارها و مصنوعات سنگی مربوط به دوره پارینه سنگی میانی بدست آمدند. براساس راهنمای سفر به شهر شوش باید بدانید که این منطقه بدلیل پوشش گیاهی و جانوری غنی، رودخانه دائمی و نیز وجود قلوه سنگ های مناسب و مرغوب به عنوان مواد خام برای تولید دست افزار سنگی در دوره پارینه سنگی مورد توجه شکارورزان این دوره بود.

قلعه شوش

براساس مقاله سفر به شهر شوش باید بدانید که ژاک دمورگان در سال 1897 با استفاده از یکی از بندهای قرارداد فی مابین ایران و فرانسه که امتیاز انحصاری کاوش در شوش و سپس تمام ایران را به فرانسوی ها داده بود، شروع به ساخت قلعه شوش بر روی بلندترین بخش تپه های شوش کرد. این مورد از دیدنی های معروف شهر شوش از خشت خام ساخته شده و سپس با استفاده از آجرهای بدست آمده از کاوش های شهر تاریخی شوش و چغازنبیل، روکشی بر روی بنا افزودند که این امر باعث شد تا این بخش از دیدنی های معروف شهر شوش تبدیل به موزه آجر شود.

آکروپل

این تپه که قلعه باستانی نیز بر روی آن ساخته شد، قدیمی ترین استقرار شهر تاریخی شوش را در خود جای داد و فرانسوی ها در اوایل قرن 20 میلادی بیشتر توان خود را صرف حفاری و خاکبرداری بخش های عظیمی از این تپه به سودای یافتن اشیای نفیس نمودند که موفق نیز بودند و اشیای فراوان و مهمی همچون قانون نامه حمورابی، سنگ یادبود نرام – سین و پیکره مفرغی ناپیراسو، همسر اونتاش ناپیراشا پادشاه دوره ایلام میانه و ظروف سفالین منقوش مربوط به اواخر هزاره پنجم را در این تپه یافتند. در بخش پایانی هزاره پنجم پیش از میلاد، پس از مسکونی شدن شهر تاریخی شوش سکویی یادمانی و مذهبی در دو طبقه در کنار گورستان شوش ایجاد کرده اند.

این قبرستان یکی از قدیمی ترین گورستان های دنیا و یکی از دیدنی های معروف شهر شوش است. در ادوار پیش از تاریخ رسم بر این بود که مردگان را معمولا در کف یا اطراف خانه ها دفن می نمودند و یکی از شاخصه های این دوره، سفال های منقوشی نفیسی است که برخی از آنها همراه با مردگان درون قبور قرار می گرفتند. کارگاه شهرشاهی A ترانشه ایست به وسعت بیش از یک هکتار که طی 21 سال کاوش گیرشمن در شهر تاریخی شوش به عمق حدود 12 متر خاکبرداری گردید. گیرشمن 15 لایه فرهنگی به ترتیب از بالا دوره اسلامی، ساسانی، اشکانی، هخامنشی و دوران مختلف ایلام نو، میانه و قدیم را در این ترانشه شناسایی کرد.

آپادانا

کاخ آپادانا دارای تالار ستوندار بوده که جنس این ستونها از سنگ آهک است. بر انتهای بالایی 72 ستون حدودا 20 متری این تالار، 72 سرستون سنگی به شکل دو گاو پشت به هم نشسته وجود داشته که اکنون فقط چند نمونه از آنها باقی مانده است. دیوارهای این بنا احتمالا خشتی با روکش آجری بوده اند. علاوه بر تالار ستوندار، این کاخ مشتمل بر حیاط و بخشهای دیگری از جمله اتاق هایی در جنوب آن است. از دیگر بقایای ارزشمند بدست آمده از این کاخ، آجرهای لعابداری بوده که با اشکال سربازان گارد جاویدان و حیوانات تخیلی افسانه ای دیوارها را تزیین می نمودند. همچنین، در قسمتی از پی بنای این کاخ دو کتیبه به خط میخی از داریوش اول هخامنشی بدست آمدند که در آن نحوه ساخت این مورد از دیدنی های معروف شهر شوش شرح داده شده است.

در قسمت شرقی این کاخ، دروازه ای از دوره هخامنشی کاوش گردید که سقف آن بر روی چهار ستون استوار می گردید. مهمترین یافته های این دروازه، مجسمه ای از داریوش هخامنشی است که به مجسمه مصری داریوش مشهور گردید، زیرا این مجسمه دارای کتیبه هایی به خط هیروگلیف مصری است.

کاخ اردشیر دوم

بر جانب غربی رودخانه شاوور و در فاصله چهارصد متری غرب تپه آپادانا، بقایای بنایی با پایه ستون های سنگی بدست آمد که متعلق به اردشیر دوم هخامنشی بود. براساس راهنمای سفر به شهر شوش باید بدانید که کاخ دارای مجموعه ای نسبتا وسیع با 220 متر طول و 150 متر عرض هست. این کاخ 64 ستون داشته که ته ستون ها سنگی و احتمالا ساقه ستون ها از چوب بوده اند. در قسمت هایی از این بنا بقایای نقاشی هایی بدست آمدند که احتمالا دیوارهای این کاخ را تزیین می نمودند. علاوه بر دوره هخامنشی، در این محوطه استقرارهایی از دوران اشکانی و اسلامی نیز وجود دارند که مهمترین بقایای اسلامی آن کارگاه مربوط به تصفیه نیشکر بود.

ایوان کرخه

در 20 کیلومتری شمال غرب شوش، بقایای شهری از دوره ساسانی بر جانب غربی رود کرخه قرار دارد که به نام محوطه باستانی ایوان کرخه نامیده می شود. گیریشمن در 1950 به مدت یک ماه در ایوان کرخه کاوش نمود و آن را استقرارگاهی به مساحت 390 هکتار توصیف کرد. بخش عمده ای از دیوار خشتی دور شهر اکنون به شکل پشته های خاکی قابل مشاهده است. مقدسی، جغرافی نویس قرن چهارم هجری آن را شهری آباد و دارای دژ و باغ های متعدد معرفی نمود که آب آشامیدنی از نهرهایش جاری بوده است.

شهر صنعتگران

شرقی ترین بخش تپه های باستانی، شهر صنعتگران نام دارد. به نظر می رسد که استقرارهایی از دوران تاریخی ایلام نو تا دوران اسلامی وجود داشتند، به خصوص آثار مهمی از جمله بقایای مسجدی از قرون اولیه اسلامی که مشخصه مسجدسازی دوران ابتدایی اسلام است. این مسجد با 74 ته ستون آجری و ستون های احتمالا چوبی در درون و تک مناره ای آجری در ضلع شمال – شرقی که اکنون تنها پایه آن باقی ماند، کاوش شده است. همچنین، بنایی موسوم به خانقاه در این بخش حفاری گردید.

هفت تپه

محوطه باستانی هفت تپه که متشکل از چندین تپه بزرگ و کوچک بوده، در 15 کیلومتری جنوب شرقی شوش واقع است. این محوطه توسط باستان شناسان ایرانی به سرپرستی دکتر عزت الله نگهبان (1344- 1357) و دکتر بهزاد مفیدی (از 1381 تاکنون) کاوش شد. کاوش های باستان شناختی بر روی این محوطه باستانی به خوبی نشان می دهند که این محوطه از اواخر دوره سوکل مخ تا ایلام میانه مسکونی بوده است. همچنین، این کاوش ها نشان می دهند که دو شاه ایلامی، تپتی اهر و اینشوشیناک شر ایلانی در این شهر حکمرانی می کردند.

چغازنبیل

محوطه میراث جهانی چغازنبیل در حدود 35 کیلومتری جنوب شرقی و در حاشیه رودخانه دز قرار دارد. اگرچه زیگورات چغازنبیل برای نخستین بار توسط دومنکم کاوش گردید اما این گیرشمن بود که کاوشهای باستان شناختی گسترده و منظمی را در بین سالهای 1951- 1962 میلادی انجام داد. شهر باستانی چغازنبیل مربوط به دوره ایلام میانه بوده و توسط اونتاش ناپیریشا (1275- 1240 ق.م) ساخته شد. این شهر دارای 3 حصار است؛ در محدوده حصار اول زیگورات و در حدفاصل بین حصار اول و دوم معابدی برای خدایان مختلف ساخته شده اند. حصار سوم هم تمامی محدوده شهر را در بر می گیرد.

آستان دانیال نبی (ع)

حضرت دانیال در سال 598 پیش از میلاد در بیت المقدس دیده به جهان گشود. ایشان فرزند یوحنا و از نسل حضرت داوود است. وی در سال 586 پیش از میلاد به همراه گروهی از یهودیان در سن 12 سالگی به دست سپاهیان بخت النصر اسیر و به بابل تبعید می شوند. در سال 539 پیش از میلاد شهر بابل توسط کوروش هخامنشی فتح شد. حضرت دانیال در این زمان به شوش مهاجرت می کنند و در زمان داریوش هخامنشی فوت می شوند.

آرامگاه دعبل خزاعی و عبدالله بن علی

دعبل خزاعی، شاعر دوره حضرت امام رضا (ع) بوده و در وصف دفاع از حریم ولایت اهل بیت اشعار فراوان دارد. قصیده تائیه ایشان بسیار معروف بوده و مورد عنایت ویژه امام رضا (ع) قرار گرفته است. در طول تاریخ اسلام هیچ شاعری به اندازه دعبل این افتخار نصیبش نشد که یکی از ائمه بیت شعری به اشعارش اضافه نمایید. امام رضا (ع) در مقابل این اشعار گرانبها پیراهن خود را به دعبل هدیه می دهد. از گفته های دعبل خزاعی میتوان به این مطلب اشاره کرد که در آن زمان ایشان می گفتند چهل سال است که دار خود را بر دوش می کشم و کسی نیست که مرا به دار بکشد. ایشان در اطراف شوش و توسط عمال بنی عباس به شهادت می رسد و در این محل به خاک سپرده می شود.

یادمان شهدای فتح المبین

یادمان شهدا فتح المبین در هشت کیلومتری شمال غربی و در غرب کرخه قرار دارد. این منطقه محور عملیاتی رزمندگان قرارگاه فجر به فرماندهی سردار شهید مجید بقایی بوده و تعدادی از شیارهای عملیاتی رزمندگان به نامهای المهدی، شیخی، شلیکا و آثاری از سنگرهای کمین دشمن در منطقه وجود دارند. همچنین در 19 دی 1381 مردم شهرستان شوش هشت شهید گمنام را تشییع و در این یادمان به خاک سپردند.

یادمان شهدای فکه

فکه منطقه ای بیابانی در حوزه شهرستان شوش است. لشکر یک مکانیزه عراق از محور فکه به سمت شوش پیشروی می نمود که با مقاومت تیپ زرهی 37 شیراز، دو گردان از لشکر 21 حمزه، یگان های ژاندارمری، بسیج و سپاه مواجه شد، بگونه ای که این یگان زبده دشمن به مدت 4 روز پشت تنگه رقابیه متوقف شد. رزمندگان اسلام در عملیات والفجر مقدماتی پس از نبردی سخت به محاصره نیروهای دشمن درآمدند و عده ای نیز مجبور به عقب نشینی شدند. به همین دلیل، این منطقه مزین به خون شهدای عملیات های والفجر مقدماتی و والفجر 1 است.