نشست ردپای تاریخ مهاجرت تکنولوژی در پیش از تاریخ فلات ایران با تکیه بر شواهد فلزگری باستانی برگزار شد

ایسنا/ براساس اخبار واصله، نشست ردپای تاریخ مهاجرت تکنولوژی در پیش از تاریخ فلات ایران با تکیه بر شواهد فلزگری باستانی برگزار شد.

در این نشست فرهنگی علمی، سید محمد امین امامی، عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان، گفت: برخی چنین تصور می کنند که در باستان شناسی جدید فقط باستان شناسان نقش آفرینی می کنند، اما باستان شناسی از حدود 20 یا 15 سال پیش به یک علم بین رشته ای یا Interdisciplinarity بدل شده است. امروزه با هدف پاسخ به سؤالات باستان شناسی، چندین شاخه و گرایش در کنار هم فعالیت می کنند.

او سپس ادامه داد: فلزگری در تاریخ ایران بسیار حائز اهمیت است. براساس تحقیقات با اطمینان باید بگویم که شروع فلزگری از ایران زمین بوده است و در صحبت های امروز هم می توانم آن را اثبات کنم. قبل از آن و در ابتدا میتوان چندین پرسش را طرح کرد که اصلاً Archaeometallurgy (باستان متالوژی) به چه کار می آید؟ یا این بحث میان رشته ای در تحقیقات باستان شناسی چه سودی برای ما دارد؟ مهاجرت تکنولوژی نیز در صحبت های امروزم موضوعی مهم است.

امامی که دانش آموخته دکتری «کانی شناسی، کریستالوگرافی و کریستال» از دانشگاه زیگن (Siegen) آلمان است، بیان کرد: پدر علم معدن شناسی دانشمندی به اسم گیورگیوس آگریکولا است که در سده های پانزدهم و شانزدهم میلادی زندگی میکرد و هنوز هم آثارش در تدریس این علم مورد توجه است. متالوژی در اصل به ما یاد می دهد که براساس آن چگونه محیط پیرامون خود را شناختیم. اینکه بشر از کجا دانست در سنگی مس وجود دارد و در سنگی دیگر خیر و اصلاً چگونه پی برد، سؤال مهمی است. متالوژی، صنعت یا تکنولوژی گسترده و گروهی است که در آن به راحتی نمیتوان به این پرسش پاسخ داد. در تمدنهای مختلف صنعت متالوژی بدون وجود جامعه ای زنده و پویا هرگز تحقق نمی یافت.

او در ادامه توضیح داد: Archaeometallurgy اگر ساده به آن نگاه کنیم، باید بگوییم از معدن کاری، ذوب و فراوری، استفاده و انتقال تجربیات تشکیل شده است. در واقع، فرآیند بهره گیری انسان از فلزات برای ما از مرحلۀ نخستش دارای اهمیت است و در این مسیر میتوان سؤالات متعددی را طرح کرد.

این مدرس دانشگاه که استاد گروه مرمت آثار تاریخی و فرهنگی و باستان سنجی است، افزود: بشر یا کاملاً به طور اتفاقی با فلزات گوناگون آشنا شده یا اینکه بر اساس تجربه و آزمون و خطاهای مختلف به وجود و کاربرد آنها پی برده است. برای کشف این مسئله که مادۀ خام تا رسیدن به مرحله نهایی استفاده از آن چه سرگذشتی داشته، باید به مکانهایی برویم که آن ماده در آنجا موجود بوده است. کشف ذخایر معدنی فهم این نکته که یک ماده بخصوص به کار می آید یا خیر و چگونگی استفاده از آن، نهایت فکر و تکنولوژی است که بشر میتوانست داشته باشد.

امامی گفت: رشته زبان شناسی هم در بحث امروز بسیار مهم است. هرچند ممکن است کمی سؤال برانگیز باشد. این رشته موقع رفتن در دل مناطق مختلف که مردمانشان به زبان ها و لهجه های گوناگون صحبت می کنند، اهمیت خود را نشان می دهد.

او تصریح کرد: چه بسا معادن و فلزات و سنگهایی که نام محلی مخصوص به خود را داشته باشند. برای نمونه، در شرق اصفهان مکانی داریم موسوم به «چاه سرخ» که به خاطر خاک سرخش یا وجود معدن سرب در آنجا این نام را بر آن گذاشته اند. خیلی مواقع، افراد بومی، راهنمای پژوهندگان می شوند.

این کانی شناس ادامه داد: فلزگری همواره روند انتقال داشته؛ این انتقال گاهی از راه زمینی مثل جاده ابریشم و گاهی از طریق دریاها رخ داده. به عبارت دیگر، این تکنولوژی از ایران تا شرق و غرب دور رفته است. گاهی تکنسین ها نیز همراه این مواد به دیگر نقاط می رفتند. معدن، ابزاز، کوره، سرباره و مراحل ذوب مهمترین نکاتی است که ما موقع کار در جست و جوی آنها هستیم.

امامی خاطرنشان کرد: در میان معادن قدیمی مس ایران، اماکنی وجود دارد که سابقه حفاری در آنها به 4 یا 5 هزار سال هم می رسد. براساس آمار سازمان معادن و فلزات در سال 1399 شمسی، 95درصد معادن فلزی اکتیو ما تا 3 هزار سال سابقه دارند. نمونه آن، معدن مس سرچشمه است که متأسفانه امروز تغییر کاربری داده است. این سابقه برای تاریخ ما بسیار مهم است. ما 147 معدن مس، 37 معدن سرب و روی و نقره، 9 معدن آهن، 11 معدن فیروزه و 5 معدن قدیمی طلا در کشورمان داریم.

این عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان در ادامه با تأکید بر معادن مس ایران به نمونه های مختلفی از آن در کشور نظر کرد و برای هر کدام توضیحاتی داد: شیخ عالی و مارسبز از جمله معادن پر قدمت به شمار می آیند. شیخ عالی، مس و کروم و نقره و مارسبز مس دارد. چاه مسی در جنوب شاهرود یا منطقۀ طرود که تنها کویر آبی کشور آنجاست، جیان و مجیزان فارس، معدن مس بَوانات در نزدیکی آباده از دیگر معادن قابل کاوش در حوزه باستان شناسی هستند. ویژگی های متعددی چون طول معادن، نوع دیواره های آنها و نکته های متخلف دیگر در هر کدام درخور بررسی است.

او بیان کرد: استخراج هر سنگ معدنی به ابزار خاص خود نیاز داشت که در همان مناطق بعضاً یافتنی است. در واقع، مردم چکش هایی از جنس همان سنگ موجود در منطقه شان درست می کردند. این مربوط به دورانی است که هنوز بشر با پتک و کلنگ آشنا نبود. آنها پس از کشف و استخراج سنگ، آن را روی صفحاتی پودر و سپس ذوب می کردند. در اینجا بحث کوره ذوب اهمیت می یابد.

این متخصص آرکئومتالوژی همچنین یادآور شد: من در اصفهان، 25 سال پیش از کوره ذوبی عکس گرفتم که نمی دانم هنوز وجود دارد یا نه. قدمت آن به حدود 2 هزار و 700 سال پیش می رسد. این کوره در طالمسی بود که امروزه در منطقۀ حفاظت شده و زیرمجموعه سازمان انرژی اتمی محسوب می شود. این تنها کوره ذوب فلز دنیاست که با این قدمت به جا مانده است.

امامی گفت: سرباره نیز در بحث ما بسیار مهم است. سرباره های ذوب فلز عملاً بقایا و ته مانده های ذوب فلزگری هستند که دور ریخته می شدند. اما چون در قدیم فرآیند فلزگری صددرصد انجام نمیشد، بلکه حدود 95 درصد آن تحقق پیدا میکرد، مقداری از فرآیند آن در سرباره ها به یادگار مانده است. سرباره در واقع اثر انگشت صنعتگر منطقه ای است که در آن یافت شده و نشانه های انتقال تجربیات در بین اقوام نیز از طریق آنها پیدا می شود.

او تصریح کرد: سرباره ها جنس ها و شکل های مختلفی دارند. طرود از جمله مناطقی است که حجم فراوانی سرباره مس دارد. تمدن 4 یا 5 هزار ساله شهداد در کویر لوت یکی دیگر از مناطقی است که این دورریزهای فلزگری یا حتی قطعات سفالگری بسیاری در آن یافت می شود و شایسته تحقیق و بررسی است.

این نویسنده تأکید کرد: پراکندگی سرباره ها در سراسر ایران زمین از قدمت این صنعت و نهایت این تکنولوژی در کشورمان حکایت دارد. تصفیه و خالص سازی فلز دستاورد مهمی در این مسیر است که اولین بار از سوی ایرانیان و حدود 4 هزار سال پیش انجام شد. چاهک بین فارس و یزد یکی از مناطق مهم فلزگری در عصر هخامنشی بوده است که جهت استخراج آهن اهمیت داشت. خاصه آنکه آهن در این دوره پرکاربرد بود.

امامی یادآور شد: در مسیر تحقیقات فلزگری میتوان به داده های مهمی در مورد تاریخ بشری دست یافت و هم زمان سؤالاتی هم پرسید. یکی از واقعیت های جالب این است که باستان شناسان هر دوره از زیست بشر را براساس ماده ای که بیشترین کاربرد را داشت، تقسیم بندی کرده اند. آنها ادوار مختلف را براساس استفاده انسان از سنگ، مس و سنگ، مفرغ و در نهایت آهنی که در دنیای کنونی بسیار مهم است، در نظر گرفتند. اما به نظر من اکنون عصر آهن هم تمام شده است. در واقع، از 25 سال پیش که استفاده از فیبر نوری در تکنولوژی بشر گسترش یافت، ما به دنیای شیشه یا Glass وارد شده ایم، کافی است به اطراف خود نگاه کنیم، عینک، موبایل، کامپیوتر و...همگی از شیشه است.