نگاهی به ویژگی های مسجد تاریخی بادی الله گیلان

ایسنا/ این خبر پیرامون نگاهی به ویژگی های مسجد تاریخی بادی الله گیلان برای شما نگارش شده است.

بر طبق قدیمی ترین نقشه موجود رشت که در دوره ناصری کشیده شده، شهر رشت هفت محله به نامهای زیر داشت؛ استادسرا، زاهدان، خمیران زاهدان، کیاب، خمیران کیاب، صیقلان و بازار.

برخی از محلات قدیمی همچون؛ پیرسرا، ساغریسازان، دباغیان، رودبارتان و سرچشمه، چله خانه، صندوق عدالت و...در دل همان هفت محله قرار داشت. به عنوان نمونه، محله ساغریسازان، جزء محله زاهدان بوده است.

محله زاهدان از قدیمی ترین محله های شهر رشت است که قبل از دوران صفوی در حال شکل گیری بوده و در دوران صفویه به دلیل گسترش شهر از سمت جنوب، این محله نیز در همان جهت رشد کرده و ساختار منسجم تری به خود گرفته است.

در سفرنامه «ملگونف» از محله زاهدان نام برده شده و متعلقات آن به شرح زیر آمده است: محله بادی الله، ساغریسازان، سوخته تکیه، زوری جا، صومابجار و همچنین ذکر شدده که بنای قونسولگری روس نیز در این محله است.

در قدیمی ترین نقشه رشت، «محله زاهدان» 12 ناحیه داشت و گذر بادی الله از جمله محله های زاهدان بود. اکثر نواحی این محله، بقعه و مسجد و مدرسه ای داشتند.

در گذر بادی الله سه مسجد تاریخی و یک حوزه علمیه قدیمی داریم. در ابتدای ورودی بادی الله، مسجد سفید رنگی است که به نام مسجد بادی الله شهرت دارد. در واقع «مسجد بادی الله» یکی از مساجد محله زاهدان و یکی از مساجد تاریخی رشت است که در فهرست آثار ملی ثبت شد.

دهه 40 و با احداث دو خیابان انقلاب و مطهری چهره گذشته محله حاجی آباد و بادی الله تغییر می کند و با احداث خیابان مطهری بخشی از حیاط مسجد بادی الله از بین می رود. با این وجود معماری و رنگ سفید و سیمان بری های مسجد بادی الله و مناره کم ارتفاع آن برای هر بیننده ای جذابیت دارد.

به گفته اهالی، بنیانگذار این مسجد، مرحوم «بدیع الله» است و قبر او نیز در قسمت شمالی شبستان مسجد قرار دارد و نام این مسجد برگرفته از نام بنیانگذار و بانی آن است. ظاهرا بعدها تحت تأثیر گویش محلی ساکنان شمال کشور، بدیع الله به بادی الله معروف می شود.

بر روی صندوقچه ای که بر روی قبر مرحوم بدیع الله قرار گرفته این عبارت بچشم میخورد: «احداث این مسجد 1344 قمری» که با استناد به تاریخ درج شده بر روی این صندوق قدمت این بنا را میتوان به اوایل دوره پهلوی نسبت داد. معماری این بنا و رنگ سفید آن هم تداعی کننده بناهای میدان شهرداری است.

البته شادروان «فریدون نوزاد» در یادداشتهای خود در مورد تاریخچه محلات اشاره دارد که این محله در اصل «وادی الله» بوده و واژه «وادی» یا محل گذر، بعدها تبدیل به بادی الله شده است.

دکتر منوچهر ستوده که دهه 40 از سوی دولت مامور بررسی و ثبت بناهای تاریخی کرانه دریای کاسپین می شود از مسجد بادی الله دیدن کرده و درباره این مسجد قدیمی می نویسد: «مسجد بدیع الله (بادی الله) در محله بدیع الله قرار دارد. صحن مسجد فعلی دارای دو قسمت اصلی است: قسمت بزرگ زیر گنبد مدوری است و قسمت دیگر با سه ستون بزرگ که در پایین هشت ضلعی و در وسط مدور و در بالا چهار ضلعی هستند، جدا می شود. غرفه زنانه، بالاخانه مانند متکی بر این ستونهاست. محراب مسجد گچبری و کلمات زیر با خط نسخ بدی بر محراب گچبری شده است: یا الله، یا الله، یا قاضی الحاجات، یا کریم، یا رحیم و سوره «انا انزلنا» تا «حتی مطلع الفجر».

البته گچبری هایی که دکتر ستوده در دهه 40 دیده بود، هم اینک از بین رفته است و جای آن محرابی سنگی قرار گرفته است.

دکتر ستوده همچنین پیرامون نگاهی به ویژگی های مسجد تاریخی بادی الله گیلان می نویسد: «در ضلع غربی، مدخل غرفه زنانه و پنج پنجره نورگیر است. در ضلع شمالی دو پنجره بزرگ تا زیر سقف و در ورودی است که از کفش کن به صحن مسجد می روند. بالای کفش کن اتاق خادم است. در ازاره داخلی مسجد چهار ردیف کاشی منقش آبی و سفید به ارتفاع 65 سانتیمتر از کف و در پایه فیلپاها، سه ردیف کاشی به ارتفاع نیم متر چسبانده اند. سقف سرسرا مسجد لمبه کوبی خط دار و بام گنبد و مسجد حلب سر است.»

این محقق تصویری از مسجد ارائه داده که در آن چند پاره ستونهای سنگی لاچ لنگری مارپیچ جلو مسجد افتاده است. برای ستوده معلوم نشد که این ستونهای سنگی چیست، ولی محمود نیکویه، نویسنده کتاب «رشت شهر باران» می نویسد که این ستونها باقیمانده بخشی از حیاط و حوض سنگی مسجد بوده که در زمان تعریض خیابان مطهری در گوشه خیابان باقی مانده است.

هر چند باقیمانده سنگهای فوق در ورودی گذر بادی الله در سالهای اخیر و با ایجاد اصلاح هندسی ورودی بادی الله از بین می رود.

«مریم عبداللهی» کارشناس اداره میراث فرهنگی گیلان که پلان و گزارش ویژگی های این مسجد را برای ثبت در میراث فرهنگی آماده کرده است، درباره بنای این مسجد می نویسد: مسجد دارای پلاک ثبتی به شماره 3390 است. نقوش تزیینی دور حلبی دامنه شیروانی سقف و سقف، لمبه کوبی که در اصطلاع معماری سنتی به آن واشان کشی می گفتند، از ویژگی های این اثر است.

تا پیش از ثبت اثر، هیچ سابقه پژوهشی اعم از شناسایی، بررسی و گمانه زنی تاریخی در مورد این اثر صورت نگرفته است و در حال حاضر نیز این بنا وقفی و در اختیار اداره کل اوقاف و امور خیریه است.

عبداللهی در مورد مشخصات بارز این اثر معماری مذهبی خاطرنشان میسازد: صحن مسجد فعلی دارای دو قسمت اصلی است: قسمت بزرگ زیر گنبد مدوری است و قسمت دیگر با سه ستون بزرگ که در پائین هشت ضلعی و در وسط مدور و در بالا چهار ضلعی هستند، جدا می شوند. محراب مسجد در گذشته گچبری بوده که متأسفانه امروزه اثری از آن نیست.

دیوارهای مسجد از نوع باربر و با آجرهایی به ابعاد 5×20×20 سانتیمتر است. ملات استفاده شده در دیوارها ملات گچ و خاک است. ضخامت دیوارها در قسمتهای مختلف مسجد، متفاوت و در جبهه شمالی به بیشترین مقدار خود به قطر 40.1 متر رسیده است. چوبهای بکار رفته در کل بنا و همچنین سازه آن از نوع نراد روسی است و هیچگونه تیرآهن در ساخت آن بکار نرفته است.

در دور تا دور مسجد پنجره های چوبی قدیمی با قوس هلالی بچشم میخورد و در دیوارهای مسجد فرورفتگی هایی با قوس هلالی وجود دارد.

وی پنجره های بنا را از دیگر ویژگی های اثر معرفی می کند و اضافه می کند: «پنجره های مسجد در اندازه های مختلف است و تزئینات دالبر مانند در نمای ساختمان دارد. همچنین فرم گنبد و مناره مسجد در ترکیب با نمای ساختمان از ویژگی های خاص این بنا است.»

خوشبختانه با تلاش میراث فرهنگی استان، این مسجد زیبا در تاریخ سیزدهم بهمن سال 1388 و به شماره 29315 در فهرست بناهای ثبتی تاریخی قرار گرفت.

مناره کوتاه این مسجد همانند دیگر مناره های مساجد قدیمی گیلان و همچون سبک مناره های دوره سلجوقی است یعنی مناره منفرد و جدا از مسجد ساخته شده است.

مأذنه این مسجد فرم کلیساگونه و درب چوبی رو به معبر بادی الله دارد که به گفته اهالی محله تا چند سال پیش هم مؤذن مسجد درب چوبی را باز کرده، از پله ها بالا می رفت و از همان بالای مناره اذان می گفت.