نگاهی کوتاه به رسوم و آیین های شب یلدا

ایلنا/ این خبر پیرامون نگاهی کوتاه به رسوم و آیین های شب یلدا برای شما مخاطبان گرامی نوشته شده است.

سیاوش آریا (پژوهشگر جشن های ایرانی و میراث فرهنگی) با اشاره به شب چله و زادروز ایزدمهر، از رسوم و آیین های این شب نوشت.

نخست بهتر است از واژه زیبا و پارسی «شب چله» بهره ببریم و از واژه «یلدا» پرهیز کنیم. هرچند که «یلدا» به معنای زایش و میلاد است، ولی واژه ای سریانی و بیگانه است. پس شایسته تر و زیبنده تر است که از واژه درست و پارسی «شب چله» بهره ببریم.

«شب چله» زاد روز ایزد مهر است و هیچ ارتباطی با طولانی بودن شب ندارد و انقلاب زمستانی است و مردم در 30 آذر تا بامداد گرد آتش بیدار می ماندند و در انتظار تولد مهر می نشستند. مهری که بر سرزمین ایران می تابد و هزار چشم و هزار گوش دارد و در اوستا، بلندترین یشت، به نام مهر یشت است. شوربختانه برخی از نویسندگان مهر را با خورشید برابر دانسته اند که نادرست است، زیرا در اوستا یشت مربوط به مهر جدا است و یشت خورشید هم جداست.

ابوریحان بیرونی پیرامون نگاهی کوتاه به رسوم و آیین های شب یلدا می نویسد: روز یکم دی ماه، خور روز نام دارد یعنی روز خورشید. یعنی پس از زایش مهر است که خورشید رخ می نماید. در واقع، مهر پرتویی از نور خورشید است از دیدگاه طبیعت و ستاره شناسی.

اما ایزد مهر مربوط به هزاره های دور و پیش از تاریخ ایران است که پیش از اشو زرتشت وجود داشته و مورد ستایش بوده است و بسیار پر رمز و راز است آیین مهر ایرانی. مهر در اوستا با نام میترا آمده است که در واژه پارسی می شود مهر.

ایزد مهر سپس در دوره اشکانیان و ساسانیان به گونه ای دیگر رخ می نماید و برای آن نیایش گاه ساخته می شود و تندیس هایی از آن بوجود می آید که نرینه و مادینه می شود یعنی زن، آناهیتا و مرد مهر که سنگ نگاره اردشیر دوم در تاق وه سان (طاق بستان) کرمانشاه، نگاره ایزد مهر را نمایان می سازد.

پیکره و تندیس آناهیتا نیز در نیایش گاه های ساسانی در جای جای ایران از جمله تل سفیدک حاجی آباد زرین دشت پارس بدست آمده که یکی از سردیس های آناهیتا امروزه در موزه پارس شیراز است.

یکی از نمادهای آیین مهر، درخت سرو است که در ایران باستان از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است.

درخت سرو در ایران باستان دارای ارج بسیاری است: «درایران باستان باب بوده هرگاه فرزندی زاده میشد، خانواده آن به فرخندگی آن زایش یک درخت سرو می کاشتند. در جشن شب چله و در نخستین روز زمستان یکم دی که «خورشید روز» نام دارد نیز، درخت سرو کاشته میشد و اگر فرزندی در این شب زاده میشد بیشتر نام هایی که در پیوند با سرو و مهر است بر روی فرزندان خود می گذاشتند مانند، سرو ناز، سروین (مانند سرو)، سرو بانو، سروین دخت، سرونیا (آزاده و نیک نژاد) و مهرناز، میترا، آناهید، مهرداد.

«درخت سرو، درخت زندگی است و نماد پایداری و ایستادگی و استقامت ایرانیان بوده است و ما در سنگ نگاره های پارسه (تخت جمشید) و دیگر یادمان های باستانی نشانه های فراوانی را از این درخت ورجاوند (مقدس) می بینیم که اینها همگی نشان ارج گذاری به طبیعت و درختان و گیاهان نزد ایرانیان بوده است. این درخت از ایران به دیگر کشورها و فرهنگ ها رفته و امروزه در باختر (غرب) و کیش عیسویان از آن و درخت کاج در آیین های خود بهره می برند.»

یکی دیگر از نمادهای شب چله، انار و رنگ قرمز است. دانه های انار نیز نشانه باروری و برکت است و از رنگ سرخ آن نیز به این منظور استفاده می شود و چوبی که موبدان بدست می گیرند به نام «بَرسَم» از جنس چوب انار است. حتی از چوب درخت انار نیز در سرنیزه های سربازان هخامنشیان که تصویرشان در کاخ تچر نقش شده، استفاده شده است. رنگ سرخ یلدا نیز از رنگ سرخ ردای مهر ایرانی گرفته شد. هخامنشیان نیز در نوروز در پارسه رنگ ارغوانی به تن می کردند و حتی رنگ فرش نیز ارغوانی بود.

این جشن بزرگ با شکوه هر چه تمام در همه گستره ایران فرهنگی برگزار میشده و در میان جمعیت های گوناگون ایرانی آیین ها و آداب ویژه ای هم داشته است و مانند نوروز که خوراک های ویژه هر منطقه ای را داریم برای نمونه در شیراز در جشن نوروز، «شیر برنج» پخته میشده که هنوز هم در خوان (سفره) نوروزی گسترده است، خوراکهای ویژه ای هم برای این شب وجود داشته است.»

نقش طبیعت و خوراک در این شب از اهمیت ویژه ای برخوردار است: «طبیعت و خوراک درگذشته در همه جشن های ایرانی نقش بسزایی داشته است و ما می توانیم واژه «چله» را افزون بر دیدگاه های رایج از دید دیگری بررسی کنیم. واژه «چله»، «چِره» بوده که از واژه «چَر» اوستایی به چَم (معنای) چَریدن که همان خوردن است گرفته شده که چریدن در گذشته همان خَرامیدن و خوردن بوده و با مفهومی که امروزه می شناسیم دیگر گونه بوده که ما در سروده های «حافظ خوش سخن» هم واژه خرامیدن را به چَم خوردن داریم.»

خوردن خوراک های گوناگون که در همه جشن های ایرانی باب بوده از دید اقتصادی هم دارای ارزش و بررسی است و در زندگی مردمان گذشته پیوندی تنگاتنگ داشته است.

آیین مهر ایرانی در دوره اشکانیان از طریق تیرداد پادشاه ارمنستان به اروپا و باختر می رود و کیش مهر سراسر اروپا را در بر می گیرد و تا 400 سال آیین آنها بوده است که نیایش گاه های فراوانی برای آن ساخته شده است در سراسر جهان. سپس عیسویان برای رهایی از کیش مهر، آیین مسیحت را پایه گذاری می کنند. ولی آن اندازه آیین عیسویت تاثیرپذیر از مهر است که همه آیین های مهر ایرانی در آن نمایان است. زادروز حضرت عیسا(ع) همان زادروز مهر ایرانی است که تنها پنج روز با شب چله ایران تفاوت دارد و در آن دست برده اند.

روشن کردن شمع در کلیساها، کلاه پاپ و سربند میترا و درخت سرو و کاج و آذین بندی آن از آیین مهر است. کشیدن ناقوس کلیسا، استفاده از بابا نویل، سورتمه با چهار یا دو اسب، بهره گیری از رنگ ارغوانی که رنگ ویژه ردای ایزد مهر ایرانی بوده، همه تاثیرپذیر از مهر ایرانی است.

آیین مهر در آیین اسلام شیعی نیز تاثیر گذاشته است که آب ریختن پشت سر مسافر در ایران اسلامی برگرفته از آیین مهر است. همه جشن های بزرگ ایرانی نوروز، سده، مهرگان و تیرگان مربوط به آیین مهر است که سپس به آیین مزدیسنا (زرتشت) رفته و رنگ و بوی فلسفی گرفته است.

در مهریشت، برای ایزدمهر، افزون بر اینکه خود زیر دست اهورامزدا است؛ کارگزارانی نیز برای او تصور شده است. از جمله این کارگزاران میتوان به حاملان و کرسی و گردونه ایزد مهر اشاره نمود: «آن که (مهر) گرداننده گردون های است زیبا و برازنده و زرین و آراسته به گوناگون زیورها. این گردونه را چهار تکاور مینوی سپید درخشان جاودانه می کشند.

در مهریشت، گیتی به دست ایزد مهرآفریده نشده است، کائنات در آغاز با آفرینشگری اهورامزدا نقاب عدم از چهره برداشته و به هستی مبدل گشته است. خود ایزد مهر را نیز اهورامزدا آفریده است. بدینسان، اقدامات مهر و آفرینندگی های وی در طول اراده و افعال اهورامزدا و عمده فعالیتهای مهر یاریگری و پشتیبانی است.

دهمین یشتِ اوستا و از لحاظ مضمون پس از فروردین یشت، کهن ترین بخش آن است. این یشت در بزرگداشت و ستایش ایزد بزرگ و کهنِ ایرانی به نام «مهر» یا «میترا» (در اوستا «میثْرَه») ایزد پیمان، فروغ و روشنایی سروده شده که نام او در گاتهای زرتشت نیز یکبار آمده است. مهر یشت از نگاه اشاره های نجومی و باورهای کیهانی از مهمترین و ناب ترین بخشهای اوستاست. مهر یشت، پیمان نامه ایزد کهن ایرانی و نیایش نامه فراگیرترین و تأثیرگذارترین آیین و دین ایرانی است.

مهر یشت دارای 35 بخش یا کرده و 146 بند است. «مهر» و «گردونه مهر» در باورهای ایرانیان باستان و سرایندگان مهر یشت عبارت بوده است از ستاره قطبی و دو صورت فلکی پیرا قطبی «خرس بزرگ» و «خرس کوچک» (دب اکبر و دب اصغر). می دانیم که قطب آسمانی در هر 25800 سال، یکبار بر دور قطب دایره البروج می گردد و امروزه در کنار ستاره «جُدَی» (جَدْی) قرار دارد.

بخش یکم (کرده یکم)

می ستاییم مهر دارنده دشت های پهناور را، می ستاییم مهر دارنده دشت های پهناور را؛ او که به همه سرزمین های ایرانی، خانمانی پُر از آشتی، پُر از آرامی و پُر از شادی می بخشد.

بخش دوم

می ستاییم مهر دارنده دشتهای پهناور را؛ او که آگاه به گفتار راستین است، آن انجمن آرایی که دارای هزار گوش است، آن خوش اندامی که دارای هزار چشم است، آن بلند بالای برومندی که در فرازنای آسمان ایستاده و نگاهبانی نیرومند و به خواب نرونده است.