شهری که سالهاست میان دو نام گیر کرده است

ایسنا/ این خبر پیرامون شهری که سالهاست میان دو نام گیر کرده است، برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

تنکابن یا شهسوار نام یکی از شهرستانهای غربی استان مازندران است که سال تولدش بنابر مستندات کتب تاریخی به حوالی قرن هفتم هجری قمری باز می گردد؛ هرچند که برخی روایات اندکی قبل یا بعد را نیز گزارش کرده اند اما ناگفته نماند که پیشینه تاریخی سکونتگاهی کشف شده در این منطقه به گواه آثار تاریخی روستای «لاکتراشان» بخش مرکزی این شهرستان، دوره قبل از اسلام و هزاره یکم قبل از میلاد است.

درباره مختصات و مشخصات تنکابن ذکر چند نمونه کافیست، چرا که توصیف همه آنها در این گزارش نمی گنجد؛ مساحت کنونی تنکابن 1740 کیلومتر مربع است و حدود 40 کیلومتر نوار ساحلی دارد. گویش مردم منطقه معجونی از لهجه های گیلکی و مازنی است بطوریکه نه کاملا به گیلان شباهت دارد و نه به مازندران.

پیش تر این منطقه، حدفاصل شهر رویان در شهرستان نور تا شهرستان رودسر در استان گیلان را شامل میشد اما شهسوار یا تنکابن امروز با سالهای دور تفاوتهای زیادی دارد؛ گویی تنکابن همچون والدی است که فرزندانش پس از استقلال از وی جدا شده باشند.

رودسر در سال 1320، چالوس و نوشهر در سال 1324، رامسر سال 1364، عباس آباد سال 1388 و کلاردشت در سال 1392 از تنکابن بزرگ جدا شده و حالا فرزندانی مستقل از این دیارند.

ناگفته نماند که شهسوار یا تنکابن از طریق یک محور صعب العبور کوهستانی به الموت و از آنجا به استان قزوین نیز ارتباط دارد و همین گستردگی شهرستان در مناطق ساحلی، جلگه ای، جنگلی و کوهستانی قابل سکونت سبب شده تا جمعیت ساکن و بومی آن بالغ بر 170 هزار نفر باشد.

بیان پیشینه اداره کل ثبت احوال استان مازندران نیز خالی از لطف نیست. این اداره کل در سال 1305 تأسیس شد و با 5 اداره ثبت احوال ساری، بابل، قائمشهر، آمل و تنکابن شروع به کار کرد.

اولین شناسنامه در استان به نام «سیدآقا میرزا فرزانه» در تاریخ 4 بهمن 1305 در اداره ثبت احوال تنکابن صادر شد. همچنین ثبت احوال تنکابن دارای 14 حوزه ابواب جمعی در نقاط مختلف بنام های شهسوار، گلیجان، رامسر، سیاهکلرودِ کلاچای و اشکورات، رودسر، املش، خرم آباد، نشتارود، عباس آباد، کلاردشت، نوشهر و چالوس، صلاح الدین کلا و علمده (رویان) بود که بیانگر مرکزیت این شهر از مناطق رودسر در استان گیلان تا منطقه علمده نور یا همان رویان امروزی است.

همچنین شهسوار، زادگاه عالمان، بزرگان و نام آوران شهیر و سرشناسی چون «محمد ولی خان تنکابنی» ملقب به «سپهسالار اعظم»، مرحوم «پروفسور دکتر مسلم بهادری» از پیشکسوتان پزشکی نوین در ایران و دارنده نشان درجه یک دانش، شاعر معاصر مرحوم «سلمان هراتی» و شهید «علی اکبر شیرودی» خلبان هوانیروز ارتش جمهوری اسلامی است.

اما همه این گزاره ها، عناوین و شهرت و نشانی ها سالهاست در بین 2 لغت شهسوار و تنکابن سرگردانند. به گفته کارشناسان علت این دوگویی به پیشینه تاریخی تنکابن یا شهسوار مرتبط بود، چراکه این منطقه در گذر دوران ها نام های مختلفی را به خود دیده است؛ «تُنکا»، «فیض»، «دِیلَم خاصه»، «محال ثلاث»، «شهسوار» و «تنکابن» از عناوین این منطقه هستند که در این بین، 2 نام آخر همچنان به یادگار مانده است.

شایان ذکر است که وجوه تسمیه گوناگون این منطقه هریک دلالت بر گواهی تاریخی دارند اما بررسی اینکه کدام مستندات و نقل و قول ها به حقیقت نزدیکترند تا حدودی دشوار است. برای این منظور از یک مؤلف، محقق و پژوهشگر تاریخ و جغرافیا و کارشناس فرهنگی ساکن همین منطقه کمک گرفتیم.

حبیب الله مشایخی، ‏عضو هیات علمی دانشگاه آزاد تنکابن ‏در رابطه با واژه تنکابن مستندترین گواه را همان انتساب نام منطقه به «قلعه تنکا» می داند.

«تنکا» نامی دژی در روستای «قلعه گردن» مرکز دهستان بلده بخش خرم آباد شهرستان تنکابن است که بواسطه وجود آن، منطقه وسیعی از غرب مازندران تا شرق گیلان به این نام شهرت یافت و به گواه مستندات موجود تاریخی، مرکزیت سیاسی را که سالهای طولانی به رویان اختصاص داشت، از آن خود کرد. بر این اساس سکونتگاه هایی که تحت دژ قرار داشتند به «پایین تنکا» یا «تنکابن» موسوم شدند و نام کنونی تنکابن اینچنین شکل گرفت.

البته منطقه تنکابن از قرن هفتم در زمان الحاق از رویان به دیلمستان (ناحیه ای مستقل بین طبرستان و گیلان) با نام «دِیلَم خاصه» شهرت یافت. مرکز دیلم خاصه در زمان حکومت صفویان، «فیض» نام داشت اما این منطقه در دوران حکومت افشاریان و زندیان بیشتر با همان نام دیلم خاصه شناخته میشد.

پس از الحاق دوباره به طبرستان در زمان سلطنت قاجاریان، «خرم آباد» مرکز منطقه «محال ثلاث» (تنکابن، کلارستاق، کجور) در عصر حاکمیت خاندان خلعتبری گردید. بعدها و در دوران پهلوی شهر جدید التأسیس «شهسوار» که از توسعه روستای «شهسوار محل» بوجود آمد، مرکز این منطقه شد.

مشایخی بسیاری از وجوه تسمیه برای شهسوار را نیز حرف ها و نقل و قول هایی میداند که پیشینه حقیقی ندارند.

تاریخ نگاران چندین روایت برای نام شهسوار بیان کرده اند؛ گروهی آن را به طایفه ای بنام شهسواران نسبت می دهند که در زمان سلطنت شاه طهماسب اول برای رزم از طوایف کردنشین غرب کشور به این منطقه مهاجرت داده شدند و بواسطه حضور آنان این منطقه نام شهسوار گرفت. برخی نیز چنین نوشته اند که سپاهیان مهدی خان خلعتبری، حاکم وقت تنکابن شبی در ساحل دریا میزبان آقا محمد خان قاجار بود که به قصد لشکرکشی به گیلان می رفت؛ روز بعد و چند کیلومتر دورتر از محل بیتوته شبانه، پیشکار متوجه نقصان شی قابل توجه از اموال شاه شد و برای دادن نشانی و به جهت بی اطلاعی می گوید همان جا که صبح شاه سوار بر اسب شد؛ بعدها آن محل بر اثر استعمال فراوان، شاه سوار یا شهسوار نامیده شد.

مشایخی که مؤلف چند کتاب و مقاله در باب تاریخ مناطق غرب مازندران است، به تحقیقات میدانی خویش اشاره کرده و از وجود محلی به نام «شهسواری» در ارتفاع حدود 500 متری از سطح دریا در حوالی روستای «لیره سر» بخش کوهستان شهرستان تنکابن خبر داد و گفت: سال 1363 به «شهسواری» رفتم و با زن و شوهر پیری که آنجا بودند گفت و گو داشتم. از کهنگی سنگ آسیاب پیدا بود که این محل سکونتگاهی بسیار قدیمی است.

وی به نقل از زن کهنسال پیرامون شهری که سالهاست میان دو نام گیر کرده است، می گوید: زمانی که ازدواج کردم، پدر شوهرم برایم تعریف میکرد که در شهسواری اقوامی بودند که به مناطق پایین دست مهاجرت کردند و این نام را با خود بر محل اقامت خود در «شهسوار محل» کنونی گذاشتند.

این استاد دانشگاه و رئیس نخستین دوره شورای اسلامی شهر تنکابن پیشینه شکل گیری شهسوار محل را به اوایل حکومت قاجار نسبت داد و افزود: شهسوار محل روستایی بود که بعدها به واسطه حضور مهاجران گیلانی و آذری و مردم اطراف و اکناف، مبنای شکل و توسعه شهر شهسوار گردید.

به گفته این پژوهشگر، مستندترین پیشینه برای شهسوار این گزینه است و باقی روایات بیشتر در حد نقل و قول بوده و قابل استناد نیستند. مشایخی همچنین به تاسیس شهر شهسوار در زمان پهلوی اول اشاره کرد و گفت: مرکز تنکابن در آن زمان شهر خرم آباد بود که با شهر تنکابن فعلی 4 کیلومتر فاصله داشت.

وی افزود: زمان ایجاد جاده کناره از رشت به ساری، رضاخان با حضور در منطقه دستور داد تا محور اصلی، به سمت خرم آباد منحرف نشود و از شهسوار مستقیماً به سمت ساری برود. رضاخان به این ترتیب شهر جدید شهسوار را بر پایه روستای شهسوار محل بنا نهاد.

مشایخی به وجود تنها بندر این منطقه در شهر شهسوار اشاره و تصریح کرد: شهسوار در زمان قاجار و حتی قبل از قاجار بندر بود و بنام بندر شهسوار اشتهار داشت؛ هنوز تا آن زمان در نوشهر بندری نبود. بندر شهسوار طی آن سالها با بنادر «باکو» و «لنکران» در جهوری آذربایجان فعلی تبادل کالا و مسافر داشت. مسافران از باکو به لنکران و از آنجا به آستارا سپس به انزلی و از آنجا به چمخاله و از چمخاله به شهسوار می آمدند.

بنابر گفته های این محقق و پژوهشگر، گویا شهرت این منطقه به نام شهسوار بیشتر به سبب وجود بندر و نیز روستای شهسوار محل بود که بعدها و در زمان پهلوی اول تبدیل به شهر شد و مرکزیت را از شهر خرم آباد ربود. هنوز هم شهسوار محل نام یکی از محلات پرجمعیت شهری منطقه است اما از بندر شهسوار هیچ آثاری نمانده، تنها سوله ای از آن که اکنون به اداره چای تنکابن تعلق دارد پابرجاست که آثاری از بندر در آن نیست.

اما شهسوار پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تنکابن تغییر نام پیدا کرد. این موضوع را یک مؤلف، محقق و فرهنگی بازنشسته بومی می گوید و علت آن را داشتن کلمه شَه در واژه شهسوار عنوان می کند.

عزیز عیسی پور، مؤلف چندین کتب تاریخی و فرهنگ شناسی در حیطه شهرستان تنکابن است. وی معتقد است که تغییر نام شهسوار به تنکابن اشتباه بود، چرا که در قدیم نام تنکابن به یک منطقه بسیار بزرگ از شرق مازندران تا غرب گیلان به مرکزیت خرم آباد با نام کامل «محال ثلاث تنکابن» اطلاق میشد اما شهسوار نام دقیق مکان و شهرستانی است که هم اکنون وجود دارد.

عیسی پور این دوگویی را سبب بروز خطا در تألیفات دانست و تاکید کرد: هرچند نام رسمی منطقه تنکابن است اما مؤلفین منطقه مجبور هستند در دیباچه کتاب خود ابتدا توضیحی درباره یکی بودن شهسوار و تنکابن ارائه کنند تا خواننده به واسطه این 2 نام گمراه نشود.

وی با ذکر پیشنهادی مبنی بر اینکه نام شهر همان شهسوار باشد و نام شهرستان، تنکابن باقی بماند، گفت: از آنجا که پیشتر نیز مساحت وسیعی با نام تنکابن شناخته میشد، پس زیبنده و بهتر است که برای جلوگیری از این دوگانگی و دوگویی، نام شهسوار به شهر تنکابن فعلی اطلاق شود و نام شهرستان همان تنکابن باشد.

وی با یادآوری تغییر نام باختران برای کرمانشاه و مجدد، احیای نام کرمانشاه توسط نماینده مجلس وقت آن حوزه (اسماعیل ططری) خاطرنشان کرد: برای آنکه تنکابن نیز از این دوگویی خلاص شود نیازمند چانه زنی های بسیار به واسطه کرسی های قدرتمند در سطوح ملی است که بتواند چنین پیشنهادی را عملی کند.

به هر روی، این منطقه مدتهاست که با 2 نام شناخته می شود؛ گفتنی است که بومیان نام شهسوار را ترجیح داده و بیشتر استفاده کرده و تنکابن را برای مناسبات رسمی بکار می برند. این در حالیست که هنوز بسیاری از غیر بومیان و مسافران بر این باورند که شهسوار نام محل دیگری غیر از تنکابن باشد.