مسجد جامع قم؛ قدیمی ترین مسجد شهری مذهبی

یکی از بناهای تاریخی و با ارزش، مسجد جامع قم بوده که دارای معماری بسیار زیبایی است. با ما در این مقاله جذاب و خواندنی همراه باشید تا شما را از شگفتی های معماری مسجد جامع قم یا قدیمی ترین مسجد قم آگاه کنیم.

محل قرارگیری و تاریخچه

معماری مسجد جامع قم در خیابان آذر و محله مسجد جامع قرار گرفته و برای دسترسی به آن، از خیابان آذر باید وارد بزرگراه عمار یاسر یا تونل غدیر شوید. این مسجد در نزدیکی دروازه ری است. در مورد قدمت این مسجد نظرات بسیاری وجود دارند. برخی معتقدند قدیمی ترین مسجد قم در زمان سلجوقیان و قرن 6 قمری ساخته شد، اما برخی دیگر معتقدند این مسجد در سال 265 قمری و به دست ابوالصدیم حسن بن علی بن آم اشعری ساخته شده است. در این میان هم برخی می گویند قدیمی ترین مسجد قم به دستور امام حسن عسگری و در قرن 3 قمری ساخته شد و به همین دلیل، از نظر علمای دینی این مسجد بسیار مهمی در دنیای اسلام است. عبدالجلیل رازی می گوید این بنا توسط بهالدین کمال ثابت قمی و در زمان طغرل سلجوقی ساخته شده است.

معماری

معماری مسجد جامع قم شامل شبستان، صحن، سردر ورودی و گنبدخانه است. این بنا در دوره های مختلف ساخته شده و میتوان گفت که گنبدخانه نسبت به دیگر قسمتها قدمت بیشتری دارد. دو ورودی در قسمت غربی و قسمت شمالی متصل به شبستان بوده و کاشی کاری های بسیار زیبا و همچنین مقرنس های بی نظیری در دو ایوان بکار رفته اند. ایوان های این مسجد بسیار زیبا ساخته شده و میتوان گفت چنین ایوانی کم نظیر است.

ابعاد این ایوانها 7 متر در 14 متر و ارتفاع دهانه آن 18 متر است. بر روی لبه ایوان نیز تزئینات بسیار زیبایی بکار رفته شده که با دو قوس و با طره برنجی پیچی و کاشی های فیروزه ای با ابعاد 40 در 45 تزئین شده اند. در قسمت جنوبی ایوان مقصوره ای به ارتفاع 30 متر و عرض 23 متر وجود دارد که در قسمت جنوبی این مقصوره محراب بزرگی هست. در قسمت شمالی ایوان 3 درگاه ورودی در نظر گرفته شده که اندازه های مختلفی دارند.

در قسمت شرقی و غربی معماری مسجد جامع قم دو درگاه ورودی وجود داشته که به سمت 2 گوشواره باز می شوند. در کنار ایوانها جرزهایی وجود دارند که دارای 18 متر ارتفاع و 2متر و نیم عرض هستند. بطور کلی، تعداد این جرزها 4 عدد است. در پیشانی ایوان که قسمت جلویی آن می شود و همچنین در طرفین، کتیبه ای با ابعاد 28 متر در 1 متر وجود دارد. بطور کلی، شبستان هایی در 3 طرف این مسجد وجود دارند که این شبستان ها متعلق به زمان فتحعلیشاه هستند.

در شبستان شرقی 9 ردیف سه چشمه ای بر بالای 9 ستون چهار ضلعی و 18 ستون شش ضلعی قرار داشته که اینها جرزهایی هستند که دارای درهای آهنی و شیشه ای و در مقابل صحن هستند. در شبستان غربی 9 درگاه در 3 ردیف وجود دارند. زیرزمینی در انتهای شبستان غربی وجود داشته که به دستور شهاب الملک ساخته شد. او همچنین در سال 1305 گلدسته های طلایی صحن عتیق این مسجد جامع را ساخت. شبستان شمالی در قسمت جلویی ایوانی دارد که دارای 4 چشمه است.

تنها ایرادی که میتوان از این بنای زیبا گرفت، بالا آمدن کف شبستان به اندازه یک متر است. دلیل این ارتفاع سرداب موجود است. این سرداب خود دارای ویژگی هایی بوده و دارای هوایی مطبوع هست. در شبستان ها چندین محراب ساخته شده که محراب شاه نشین دارای یک متر عرض و 4 متر طول است. این محراب شاه نشین متعلق به دوران قاجار بوده و تزئینات آن به وسیله کاشی های خشتی 7 رنگ است. بقیه قسمتهای ایوان که حدود 30 متر بوده، دارای جرز، اسپر و ازاره سنگی هستند.

در این قسمت کتیبه کمربندی وجود دارد که با خط ثلث و گچبری سوره تبارک نوشته شده است. در همین کتیبه، نوشته هایی وجود دارند که نشان می دهند در زمان فتحعلیشاه و سال 1246 شبستان ها احداث و مقصوره مرمت شده است. در حال حاضر، تنها نام فتحعلیشاه را میتوان در این کتیبه دید. از جمله دیگر ویژگی های محراب این مسجد می توان به وجود مشبک هایی برای ورود و خروج هوا و خنک نگه داشتن هوای این قسمت و همچنین تامین روشنایی اشاره کرد. این مشبک ها را میتوان در قسمتهای مختلف مسجد مشاهده کرد. در اطراف محراب، پله هایی وجود دارند که همانند منبر بوده و به این بخش زیبایی خاصی داده اند.

گنبد این مسجد در زمان سلجوقیان ساخته شده و جز با شکوه ترین گنبدهای ساخته شده در این زمان هست. صحن بزرگی در مقابل ایوان قرار گرفته و به صورت مستطیل است. دورتا دور این صحن شبستان ها، ایوان های شمالی و جنوبی، سرداب، گوشواره ها، گنبد و سردر ورودی قرار دارند. در این صحن مستطیلی شکل درست در وسط یک حوض وجود دارد که به تلطیف فضا و زیبایی آن افزود. در میان این حوض آب، انباری وجود دارد که امروزه این آب انبار بسته است. از جمله دیگر ویژگی های منحصربفرد معماری این بنا، شاخص تعیین وقت نماز است. در قسمت شمالی مسجد این شاخص بر روی تخته سنگی حک شده که بوسیله آن میتوان زمان برگزاری نماز ظهر را مشخص کرد. این شاخص از سنگ بوده و رویش خط موربی قرار دارد.