ثبت جهانی و رونق دوباره کاروانسراهای خراسان جنوبی

ایرنا/ این خبر پیرامون ثبت جهانی و رونق دوباره کاروانسراهای خراسان جنوبی برای شما نوشته شده است.

در نشست چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو (UNESCO)، پرونده کاروانسراهای ایران (مجموع 54 کاروانسرای تاریخی) بررسی و با تصویب اعضای کمیته به عنوان بیست و هفتمین میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد که چهار کاروانسرا متعلق به خراسان جنوبی است.

خراسان جنوبی در پهنه بیابان لوت اثر جهانی دیگر که بین سه استان مشترک است، به سرزمین کاروانسراها و آب انبارها شهرت دارد و نشان می دهد این استان در گذشته از قطبهای تجارت ایران و در مسیر جاده ابریشم همچنین هندوستان بوده که مسافران و کاروان های زیادی برای داد و ستد و تجارت از آن گذر می کرده اند.

به دلیل طولانی بودن مسافت بین راه ها مکانهایی با عنوان کاروانسرا ساخته شدند تا محلی برای استراحت و تامین امنیت مسافران باشد.

اغلب کاروانسراها در استان پهناور و کویری خراسان جنوبی را میتوان به صورت بنایی با ایوان ها، حیاط مرکزی، ایوانچه هایی بر گرد حیاط، تالارهای چهار گوشه حیاط و اتاق هایی در پس ایوانچه ها تصور کرد که به خوبی نیاز کاروان ها را در مدت استراحت موقت فراهم کرده است.

سال گذشته با تلاش و پیگیری های فنی و کارشناسان میراث فرهنگی، پرونده ثبت جهانی چهار کاروانسرا در دستور کار قرار گرفت و با ثبت این کاروانسراها تعداد آثار ثبت جهانی خراسان جنوبی به همراه باغ و عمارت اکبریه بیرجند، بیابان لوت، قنات بلده فردوس، ژئوپارک طبس و روستای خراشاد (توبافی) به 6 اثر رسید.

کاروانسرای چهل پایه یکی از چهار اثر جهانی خراسان جنوبی است که در جنوبی ترین منطقه شهرستان طبس و نزدیکی روستای نایبند، بخش دیهوک و مسیر جاده دیهوک - راور قرار دارد. این مسیر در گذشته شهرهای جنوبی کشور را به خراسان وصل میکرد؛ از این رو مسافران زیادی که قصد زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) را داشتند از این جاده گذر میکردند.

این بنا درون دره ای به همین نام جای گرفته که کنار آن چاه آبی نیز قرار دارد. این نام از ستونهای سنگی راهنما در مسیر گرفته شده و شاید ابتدا تعداد این ستونها 40 مورد بوده است. این کاروانسرای تاریخی علاوه بر ارزشهای معماری و قدمت تاریخی، در کنار بناهای همجوار خود شامل آب انبار، برج دیده بانی و کوره آجرپزی در یک مجموعه آثار تاریخی جای گرفته است.

کاروانسرای چهل پایه با پلان چهار ایوانی مربع شکل، نمونه ای خاص از کاروانسراهای دوره صفوی است که با توجه به اقلیم و شرایط آب و هوایی منطقه الگوی اقامت در آن متفاوت است؛ به طوری که فضای اقامتی در این کاروانسرا به ایوانچه های دورتادور حیاط، ایوانچه های نمای ورودی و داخل شترخان محدود می شود و تعداد حجره های اقامتی آن بسیار محدود است.

کاروانسرای چهل پایه از بناهای دوره صفوی است که توسط یکی از بزرگان منطقه بم به نام احتشام سلیمان خان بهجه الدوله بنا شده است. افضل الملک در کتاب خود از اقدامات سلیمان خان برای احداث کاروانسرا و بناهای خدماتی پیرامون آن به منظور رفاه و آسایش کاروانیان و زوار یاد کرده است. این اثر ارزشمند سال 1399 به شماره 33158 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کاروانسرای «ده محمد» از جمله کاروانسراهای مسیر راه تاریخی طبس - بشرویه است که در 70 کیلومتری شمال طبس قرار گرفته و به لحاظ موقعیت قراگیری خاص خود در مسیر طبس طی تاریخ از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.

کاروانسرای ده محمد گونه ای از کاروانسراهای چهارگوش و چهار ایوانی فلات مرکزی ایران است که در چهار گوشه بنا، چهار برج مدور جانمایی شده و با طراحی زیبا و هنرمندانه نمونه کمیاب از کاروانسراهای دوره قاجار است که در 2 جبهه بنا اتاق ها و در 2 جبهه دیگر شترخان ها واقع شده اند.

دستگاه ورودی کاروانسرای ده محمد در مقایسه با سایر بخشهای بنا از زیبایی و ظرافت خاصی برخوردار است. سردر ورودی به همراه 2 ایوانچه در طرفین خود در جبهه جنوب غربی بنا قرار دارد که نسبت به نمای ورودی دارای پیش آمدگی است.

نکته منحصر بفرد در این بنا وجود ایوان باریک و طویلی است که جلوی بالاخانه و رو به جاده قرار دارد و از این ایوان کاروان ها و آمد و شد آنها را تماشا می کردند.

سمت راست در ورودی رباط کتیبه سنگی وجود دارد که تاریخ بنای آن را سال 1215 هجری قمری (1800 میلادی) ذکر کرده و این اثر ارزشمند سال 1378 به شماره 2381 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرا یا رباط خان هم در حاشیه جاده قدیم طبس به یزد و در فاصله 120 کیلومتری شهر طبس قرار دارد. این منطقه در گذشته از مناطق کاروانی بسیار مهم به حساب آمد، زیرا آخرین منزلی بوده که از نعمت آب برخوردار بوده و پس از آن، کویر پهناور و خطرناک بدون آب بر سر راه کاروانیان بوده است.

کاروانسرای خان با پلان مشابه کاروانسرای کلمرز نمونه منحصر به فرد از الگوی شترخان رواق دار است؛ با این تفاوت که در کاروانسرای خان در پس فضای رواق دار شترخان، اتاقی وجود ندارد. یکی از ویژگی های معمارانه این کاروانسرا، کالبد فضایی مجموعه بادگیر و گنبد شاه نشین آن است.

فضای شاه نشین گنبدخانه ای در ضلع جنوبی و مقابل ایوان جنوبی بناست که از طریق درگاهی سه دری به اتاقی با یک بادگیر منتهی می شود.

صفاء السلطنه در سفرنامه خود از منزل و کاروانسرای خان یاد کرده و آورده که کاروانسرایی است دارای بادگیر که در دوره قاجار توسط حاج محمد ابراهیم تاجر لاری ساکن یزد در سال 1271 هجری ساخته است. این کاروانسرای متعلق به دوره قاجار در سال 1379 با شماره ثبت 2752 به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.

بنای کاروانسرای سرایان از جمله کاروانسراهای درون شهری دوره صفوی است که در میدان کوثر بافت تاریخی سرایان واقع شده است.

به لحاظ موقعیت قرارگیری کاروانسرا در قسمت جنوب شرقی بافت تاریخی سرایان و به لحاظ پلان شهری، در نقطه عطف بافت شهر سرایان قرار گرفت، چرا که در مجاورت بازار، آب انبار و حمام سرایان قرار دارد و این نقطه کانون آمد و شد مردم و اهالی شهر بوده است. در انتهای شاخه شمالی راسته بازار با فاصله بسیار کمی از کاروانسرا، مسجد جامع سرایان جای گرفته است.

این کاروانسرا با وسعت حدود 120 متر مربع، نمونه ای از یک کاروانسرای درون شهری در مسیر تاریخی سرایان به فردوس بوده است. با توجه به متون تاریخی و آنچه که از فرم پلان و بافت پیرامون آن بدست می آید این بنا متعلق به دوره صفوی است.

در مجاورت این کاروانسرا، حمام قدیمی با سنگ کتیبه به تاریخ 951 ه. ق و یک آب انبار با کتیبه ای به تاریخ 1078 هجری قمری قرار گرفته است. این اثر ارزشمند سال 1382 به شماره 8733 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: تاکنون 22 کاروانسرای خراسان جنوبی ثبت ملی شده و بیش از 27 کاروانسرای با ارزش دیگر شناسایی شده است که در مجموع حدود 50 کاروانسرا در این استان داریم.

وحید بهفرنژاد افزود: سال 1397 ثبت جهانی پرونده کاروانسراها در کشور کلید خورد و مهر سال 1400 ارزیابان یونسکو به استان آمدند و از کارونسراهای استان از نزدیک بازدید کردند که چهار کاروانسرا امتیاز لازم را کسب کرد و در فهرست قرار گرفت.

وی اظهار کرد: طی این سالها برای کاروانسراها اقدامات مرمتی و حفاظتی انجام شده است و قسمتهایی که دارای مشکل بود مجدد احیا شد سپس در فهرست جهانی قرار گرفت.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی با یادآوری اینکه ثبت آثار تاریخی موجب می شود که این آثار در گسترده ملی و جهانی شناخته شوند، گفت: وقتی کارونسراهایی از خراسان جنوبی در ردیف آثار جهانی قرا می گیرد قطعا مقصد سفر گردشگران خارجی نیز خواهد شد و در کنار آن بسیاری از کارهای اقتصادی، اشتغالزایی و تورهای گردشگری فعال می شوند که تاثیر بسزایی در معرفی و رونق منطقه دارد.

وی ادامه داد: ایجاد پایگاه جهانی این کارونسراها مرحله بعد از جهانی شدن اثر است که در دستور کار قرار می گیرد و در کنار آنها اقدامات مرمتی، حفاظتی، ایجاد سایتهایی از جمله موزه و غرفه فروش صنایع دستی، مراکز اقامتی و صنایع وابسته به میراث فرهنگی و گردشگری فعال می شود که زمینه ساز اشتغال و معرفی بیش از پیش استان است.

بهفرنژاد گفت: با اعتبارات ملی که برای حفظ و نگهداری آثار جهانی تخصیص می یابد قطعا به شکل مطلوب تری نسبت به تکمیل و توسعه آنها اقدام خواهد شد.

وی افزود: در سنوات گذشته اعتبارات به حدی نبود که بتوانیم کار مرمت آثار تاریخی را به اتمام برسانیم اما از ابتدای دولت سیزدهم با حمایت و توجه استاندار خراسان جنوبی و پیگیری مدیریت استان در سالهای 1400 و 1401 اعتبارات خوبی داده شد که امیدواریم علاوه بر نگهداری آثار به سمت احیای آنها گام برداریم.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی بر لزوم معرفی استان به مخاطبان در سطح ملی و جهانی تاکید کرد و افزود: خراسان جنوبی دارای ظرفیتها و آثار منحصر بفرد است از جمله محصولات راهبردی زرشک، زعفران و عناب است که قابلیت گردشگری به ویژه در فصل پاییز دارد.

وی پیرامون ثبت جهانی و رونق دوباره کاروانسراهای خراسان جنوبی گفت: در تمامی نقاط شهری و روستایی استان آثار تاریخی و طبیعی وجود دارد که می تواند در کنار آثار جهانی مقصد گردشگری قرار گیرند و وضعیت فرهنگی مناسبی را برای استان رقم بزند.

مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی هم گفت: با ثبت چهار کاروانسرای چهل پایه، خان و ده محمد از طبس و کاروانسرای سرایان در میراث جهانی یونسکو ظرفیت گردشگری استان معرفی شده و این صنعت بیش از پیش رونق می گیرد.

هادی شاهوردی افزود: موقعیت جغرافیایی و کاربری و اهمیتی که این کاروانسراها دارد. همچنین معماری و ویژگی های خاص و منحصر بفرد این کاروانسراها از دلایل ثبت جهانی آنهاست.

وی پیرامون ثبت جهانی و رونق دوباره کاروانسراهای خراسان جنوبی اظهار کرد: هنوز کاروانسراهای دیگری در طبس، قاین، سرایان و فردوس واجد شرایط ثبت جهانی یونسکو هستند و امیدواریم در سنوات آینده موضوع مرمت آنها انجام شود و در فهرست بازنگری و طرح موضوع برای ارزیابی قرار گیرد.

سه هزار و 218 اثر تاریخی و طبیعی در خراسان جنوبی شناسایی شده که از این تعداد تاکنون هزار و 20 اثر در فهرست میراث ملی قرار گرفته و این استان دارای 6 اثر ثبت جهانی است.