اهالی شمیرانات به چه زبانی سخن می گویند؟

ایرنا/ بدنبال آخرین گزارشهای منتشر گشته، این پرسش مطرح می شود که اهالی شمیرانات به چه زبانی سخن می گویند؟

گاهی در منطقه یا محله ای از تهران وقتی با مردم صحبت می کنیم، متوجه می شویم با گونه ای از زبان قوم و منطقه ای از کشور غیر از زبان فارسی سخن می گویند و حتی با گویش و لهجه ای متفاوت از گویش های رایج تهرانی؛ البته زبان اصلی مردم تهران فارسی است اما در بعضی نقاط زبان های محلی نیز شنیده می شود، مانند آذری، گیلکی، لری، مازندرانی که به دلیل مهاجرتها به آن افزوده شده است.

البته بسیاری از این زبان ها و گویش ها و لهجه های ترکیبی و تلفیقی به دلیل نبود اطلس جامع زبان های ایران کمتر شناخته شده و ثبت شده است یا گاهی طرح های پژوهشی موردی آن هم فقط مربوط به یک منطقه خاص یا زبان خاص انجام شده است؛ در همین چارچوب به تازگی در طرحی با سرمایه گذاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران و اجرای گروه زبان و گویش رایج پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه ها و متون، اطلس زبانی شهرستان شمیرانات (استان تهران) با هدف ارائه تصویری از سیمای زبانی شهرستان شمیرانات تدوی شده است.

فریار اخلاقی، مجری طرح اطلس زبانی شهرستان شمیرانات معتقد است: در گنجینه اطلس زبانی ایران، اطلاعاتی از گونه های زبانی رایج در استان تهران وجود نداشت. گردآوری نمونه های زبانی، تشکیل پایگاه داده های آوانویسی شده، مستندسازی جغرافیای زبانی کنونی روستاهای بالای 10 خانوار شهرستان شمیرانات و ترسیم نقشه های زبانی آن که به دلیل مجاورت با پایتخت دستخوش تغییرات جمعیتی فراوانی بوده که با هدف رفع بخشی از این خلاء انجام شده است.

به طور کلی ابتدا باید تفاوت گویش، زبان و لهجه را بدانیم، زبان از همان ابتدای پیدایش انسان به شکل های متنوع تری وجود داشته که رفته رفته و با پیشرفت علم، هویت اصلی و خاص خود را پیدا کرده و این وسیله ارتباطی بین انسانها خود از سه بخش شامل زبان گفتاری، نوشتاری و اشاره تشکیل شده است.

زبان گفتاری زبانی است که همه در آغاز زندگی با آن آشنا می شوند و یاد می گیرند چگونه باید از مهارت سخن گفتن برخوردار شوند، زبان نوشتاری نیز نوعی از زبان است که بعد از زبان گفتاری آموزش داده می شود و زبان اشاره به نوعی از زبان گفته می شود که بیشتر برای افراد کر و لال که از قدرت زبان گفتاری محروم هستند، آموزش داده می شود.

گویش ها زیرمجموعه ای از یک زبان هستند که تفاوت های دستوری و آوایی با هم دارند. گاهی ممکن است 2 فرد با گویش های متفاوت با هم صحبت کنند و مطلب کلی را از صحبت های هم متوجه شوند، زیرا هر 2 با یک زبان (فارسی) ولی گویش های متفاوت صحبت می کنند.

گویش ها بر چهار دسته تقسیم بندی می شوند که عبارتند از، گویش جغرافیایی که به مکان خاصی وابسته است به عنوان مثال گویش بوشهری، گیلکی، لری، تهرانی و غیره، گویش اجتماعی که به طبقه اجتماعی خاصی نسبت داده می شود مانند گویش بازاریان، گویش تاریخی گویشی مربوط به دوره های گذشته مانند دوره های قاجار و ساسانیان است و گویش معیار که این گویش در آموزش خواندن و نوشتن به کار می رود.

لهجه ها نیز زیرمجموعه ای از یک گویش هستند و همچنین به تلفظ های خاصی که یک گروه زبانی به خود اختصاص می دهد، لهجه می گویند. در واقع میتوان گفت به انواع هر گویش، لهجه گفته می شود و هر گویشی لهجه های خاص خود را دارد که با آهنگ های خاصی ادا می شود.

مناطق جغرافیایی بنا به وسعت و سایر موارد در طول تاریخ تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار می گیرد و دستخوش تغییرات می شود. در نتیجه این تغییرات، گونه ها و صورت های مختلفی از زبان و فرهنگ در آن پدید می آید که به این گونه ها و صورت های مختلف زبانی، گویش و لهجه می گویند. افراد با گویش های متفاوت قادر به فهم زبان یکدیگر نیستند اما 2 فرد با لهجه های متفاوت، قادر به فهم زبان یکدیگر هستند.

گویش ها بیشتر تفاوت های دستوری، آوایی و واژگانی دارند اما لهجه ها فقط تفاوت های واژگانی و آوایی دارند و گاهی ممکن است 2 فرد دارای زبانهای یکسان، نوع صحبت دستوری و واژگانی یکسانی داشته باشند اما از لحاظ تلفظ متفاوت باشند که در این مورد می گوییم این 2 دارای لهجه های متفاوت هستند.

دوره استقرار اقوام ایرانی در فلات کنونی ایران از هزاره سوم پیش از میلاد تا پایان شاهنشاهی هخامنشی در سده چهارم پیش از میلاد را در بر می گیرد. از زبانهای ایرانی باستان چهار زبان آن شامل زبان مادی، سکایی، اوستایی و پارسی باستان شناخته شده است.

زبان مادی و سکایی که یکی در غرب ایران و منطقه فرمانروایی ماد و دیگری در شمال، از مرزهای چین تا دریای سیاه از جمله بین اقوام پارت و ساکنان سغد رایج بوده، تنها کلمات و عباراتی در آثار دیگران برجای مانده است.

اما از زبان های اوستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است و به نقلی زبان اوستایی گویش مردم اطراف دریاچه هامون در سیستان بوده و زرتشت کتاب خود را به این زبان نوشته است. پارسی باستان زبان مادری و زبان میهن اصلی خانواده و دودمان هخامنشی بوده و نخستین شواهد نوشتاری از این زبان، سنگ نوشته بیستون است که تاریخ آن به قرن ششم پیش از میلاد باز می گردد.

در همین زمان زبانهای دیگر ایرانی باستان مانند زبانهای بلخی، سغدی، پارتی و خوارزمی نیز وجود داشته که پا به پای چهار زبان مهم دوران باستان مراحل تکاملی را می پیموده است.

زبانهای ایرانی به سه دسته زبان های ایرانی باستان، زبان های ایرانی میانه و زبان های ایرانی نو (شرقی و غربی) تقسیم می شوند.

زبانهای ایرانی دارای رسم الخطهای گوناگون از جمله خط میخی (در مورد پارسی باستان)، خط آرامی (در مورد نخستین کتیبه های پارسی میانه، پارتی، سغدی و خوارزمی)، 2 نوع خط سریانی، سطرنجیلی (در مورد پارسی میانه، پارتی، باختری، سغدی و فارسی نو) و نستوری (سغدی مسیحی و فارسی نو)، خط عبری (در مورد فارسی نو و لهجه های محلی)، خط عربی (در مورد فارسی نو، خوارزمی، کردی، پشتو و بلوچی)، خط براهمی (در مورد خُتَنی، تُمْشُقی و سغدی)، خط یونانی (در مورد آذری باختری)، خط سیریلیک (در مورد اُسِتی و تاجیکی) و خط لاتین (در مورد آذری، کُردی، اُسِتی و زازاکی) است.

پژوهشگاه میراث فرهنگی، گردشگری درباره این طرح توضیح داد که پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه ها و متون در این طرح ابتدا نمونه های زبانی تمامی روستاهای بالای 10 خانوار شهرستان شمیرانات به شیوه مصاحبه حضوری و ضبط صدا گردآوری شده است، سپس آوانویسی رایانه ای تمامی نمونه های زبانی متنوع و ارزشمند گردآوری شده و بارگذاری آنها در سامانه اطلس زبانی ایران، به انضمام تشکیل شناسنامه ای مجزا برای هر آبادی/گونه زبانی شامل اطلاعات مربوط به موقعیت جغرافیایی و تعداد ساکنان و پیشه اصلی آنان و سایر اطلاعات انجام شد.

فریار اخلاقی، رئیس پژوهشکده زبان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی، گردشگری پیرامون اینکه اهالی شمیرانات به چه زبانی سخن می گویند؟ توضیح داد که مختصات جغرافیایی تک تک آبادی ها در محل ضبط مصاحبه با کمک نرم افزارهای مخصوص، ثبت و در سامانه اطلس زبانی ایران وارد شده است. به این ترتیب، امکان ترسیم نقشه های خودکار رنگی از تنوعات زبانی/گویشی این شهرستان و ترسیم اطلس زبانی آن فراهم شده است.

او پیرامون اینکه اهالی شمیرانات به چه زبانی سخن می گویند؟ می گوید: براساس پژوهش میدانی انجام شده، 43 آبادی بالای 10 خانوار در شهرستان شمیرانات وجود دارد و طبق یافته های پژوهش حاضر همه این آبادی ها تک گویشی هستند. به نظر می رسد برخلاف بیشتر آبادی های مناطق دیگر استان تهران، کوچ اجباری یا اختیاری اقوام دیگر به این بخش انجام نشده و رواج زبان ها و گویش های دیگر در کنار زبان بومی آبادی ها را شاهد نیستیم.

براساس یافته های این پژوهش، زبان بیش از 80 درصد آبادی های این شهرستان گونه ای از مازندرانی است که با تفاوتهای تلفظی، واژگانی و گاه صرفی در آبادی های مختلف رواج دارد. این زبان که طبق نظر محققان فارسی مازندرانی قلمداد می شود، زبانی آمیخته است که به سبب مجاورت محل رواج با پایتخت و جابجایی جمعیتی زیاد از تهران به این منطقه و بالعکس، تحت تأثیر تماس زبانی با فارسی تهرانی و نیز تأثیرپذیری از زبان رسانه ، برخی از ویژگی های زبان فارسی را در حوزه های آوایی، واژگانی، صرفی و نحوی پذیرفته است و با گونه های مازندرانی رایج در استان مازندران در این حوزه ها تفاوتهایی دارد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری درباره تفاوتهای گونه زبانی و مازندرانی در چارچوب این پژوهش توضیح می دهد که «به عنوان نمونه در برخی از گونه های زبانی مازندرانی منطقه که بیشتر تحت تأثیر زبان فارسی قرار گرفته اند، گرایشی برای تغییر حروف اضافه پسین به حروف اضافه پیشین ایجاد شده است. وجود این تغییر و میزان آن می تواند یکی از نشانه های میزان تأثیرپذیری گونه زبانی مورد بررسی از زبان فارسی باشد.»

مجری طرح تدوین اطلس زبانی شهرستان شمیرانات (استان تهران) میگوید: بررسی و تحلیل دقیق ویژگی های آوایی، واژگانی صرفی و نحوی نمونه های زبانی بدست آمده از این بررسی می تواند به شناخت بیشتر، تأیید یا رد طبقه بندی های زبانی ارائه شده پیشین از زبان های کرانه خزر یا ارائه طبقه بندی جدید منجر شود.