چرا خزر در حال کوچک شدن است؟

ایرنا/ بدنبال آخرین خبرهای بدست آمده، این پرسش مطرح می گردد که چرا خزر در حال کوچک شدن است؟

در بین پنج کشور ساحلی دریای خزر، قزاقستان از کوچک و کم عمق شدن سال به سال خزر بیشتر نگران شده است، کوچک شدن شدید دریای خزر توسط ساکنان آکتائو قزاقستان در سال 2016 مشاهده شده است. «تا آن زمان همه می دانستند که دریا عقب نشینی کرده است. اما آنچه اکنون اتفاق افتاده است، قبلاً دیده نشده بود. در حال حاضر در برخی نقاط، دریا دهها متر پسروی داشته است.»

دریای خزر مرزهای جمهوری اسلامی ایران، قزاقستان، روسیه، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان را شستشو می دهد، اما طولانی ترین خط ساحلی در قزاقستان است. شهرهای آکتائو و آتیراو در قسمت غربی قزاقستان در ساحل دریای خزر واقع شده اند.

خزر بزرگترین توده آبی محصور روی زمین است که به دلیل بزرگی و همچنین به دلیل اینکه بستر آن توسط پوسته اقیانوسی تشکیل شده است، میتوان آن را به عنوان بزرگترین دریاچه بسته یا دریا طبقه بندی کرد.

محاسبات دانشمندان نشان داده که در دهه های آینده سطح آب در بسیاری از بزرگترین آبهای شیرین و شور جهان ممکن است به طور جدی کاهش یابد. این امر به ویژه دریای خزر را تحت تأثیر قرار می دهد، منطقه ای که ممکن است به شدت کاهش یابد، زیرا آب از سطح آن سریعتر تبخیر می شود و پوشش یخی در قسمت شمالی مخزن در زمستان از بین می رود. تحقیقات جدید محققان حاکی است که میزان آب و سطح دریای خزر به علت گرمایش زمین و افزایش تبخیر آب با شتاب بیشتری کاهش خواهد یافت و این مساله به معنی بحران آب برای حداقل پنج کشور همسایه خزر است. این بحران بیشتر از همه برای قزاقستان در حال رخ دادن است.

طبق مشاهدات سارسنبایف یکی از محققان خزر، جزایر جدیدی به دلیل کاهش سطح آب در این دریا ظاهر شده اند. دریا ده ها متر از شهر دور شده و کیلومترها از ساحل شمالی فاصله گرفته است.

دفتر تحلیلی سابار اسیا (cabar.asia) در مقاله ای پیرامون اینکه چرا خزر در حال کوچک شدن است؟ نوشت: کاهش بیش از یک متری سطح دریا به تغییرات سواحل دریای خزر به ویژه در بخش قزاقستان کمک کرده است. میتوان با این واقعیت توضیح داد که منطقه مورد نظر دریا دارای شیب ملایمی از بستر دریا و خط ساحلی مجاور است و حتی تغییرات جزئی در سطح دریا باعث سیل یا کوچک شدن قابل توجه ساحل می شود. به گفته وزارت محیط زیست قزاقستان، در این دوره مساحت آب بیش از 22 هزار کیلومتر مربع کاهش یافته است و بیش از نیمی از آن متعلق به بخش قزاقستان از شمال دریای خزر است.

به گفته سارسنبایف، کوچک شدن دریای خزر با تخریب دو رودخانه اصلی تغذیه کننده دریا مرتبط است: «ژایک (اورال) و ولگا. به نظر من دلیل اصلی بهره برداری بیش از حد از این دو رودخانه است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، سدهای زیادی بر روی این رودخانه ها ساخته شده است، از آب آنها برای کشاورزی استفاده می شود، شهرها در امتداد ژایک و ولگا قرار دارند که آنها را تغذیه می کند.»

ژایک رودخانه ای است که از روسیه و قزاقستان در مرز قاره اروپا و آسیا میگذرد. از کوههای اورال جنوبی سرچشمه می گیرد و به دریای خزر می ریزد. ولگا واقع در روسیه نیز طولانی ترین رودخانه اروپا است که از طریق روسیه مرکزی به روسیه جنوبی و به دریای خزر می ریزد.

کریل اوسین، بوم شناس و مدیر موسسه غیردولتی «اکومانگیستاو» یکی از دلایل وضعیت اسفناک دریای خزر را کوچک شدن رودخانه ها دانست.

این (کوچک شدن رودخانه ها) تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی است. کریل اوسین گفت: رودخانه ها به روش طبیعی آب کمتری دریافت می کنند، به علاوه عاملی برای استفاده غیرمنطقی از آب وجود دارد، «لجن زدایی بستر رودخانه ها»

وزارت محیط زیست و منابع طبیعی جمهوری قزاقستان نظر فعالان عمومی را در مورد کاهش رودخانه های تغذیه کننده دریای خزر به اشتراک می گذارد. به گفته آنها، ولگا بیش از 90 درصد آب را به دریای خزر می رساند و در قلمرو فدراسیون روسیه جریان دارد. ژاییک بیش از 2 درصد تغذیه نمی کند. با این حال، ژایک نقش مهمی در تکثیر منابع ماهی دریای خزر دارد. به دلیل دوره کم آب، جریان رودخانه 50 تا 60 درصد کاهش یافته است که منجر به تخریب مکانهای تخم ریزی و وضعیت اکولوژیکی رودخانه شده است.

برای بهبود وضعیت، قزاقستان و روسیه "نقشه راه یکپارچه برای همکاری فعال در مطالعات حوضه های رودخانه ها (ژایک، یرتس و ...) " را امضا کردند. به گفته وزارت محیط زیست جمهوری قزاقستان، آنها در حال جمع آوری و تجزیه و تحلیل داده ها هستند و مهلت پایان سال 2023 است.

در قرن گذشته، دانشمندان گزارش دادند که سطح دریای خزر برای چندین دهه یا کاهش یافته یا افزایش یافته است.

کریل اوسین بر این واقعیت تمرکز دارد که دلیل اصلی کوچک شدن دریای خزر امروزه تغییرات آب و هوایی است که بر افزایش تبخیر بدنه آبی تأثیر می گذارد و آب از طریق بارش به صورت طبیعی باز نمی گردد.

به گفته متخصصان وزارت اکولوژی قزاقستان، نوسانات سطح دریای خزر پیچیده است و عوامل اقلیمی عمدتاً بر بدنه آب تأثیر می گذارد: تغییر اقلیم، افزایش میانگین دمای سالانه هوا، بارش سریعتر و کاهش دبی رودخانه. که بر تعادل آبی دریای خزر تأثیر می گذارد.

وی پیرامون اینکه چرا خزر در حال کوچک شدن است؟ ادامه داد: از سال 2006 تا 2022 کمترین میزان بارش در منطقه دریای خزر بوده در حالی که میزان تبخیر آن بالا بوده است. متوسط نرخ جریان به دلیل چندین سال خشک در حوضه رودخانه ولگا کم بود. در سال 2021، سطح دریای محیط به 28.43- متر BHS (سیستم ارتفاع نرمال بالتیک) رسید و در سال 2022 این سطح با کاهش 27 سانتیمتری به سطح 28.7- متر BHS رسید.

بنابراین، میزان افت سطح دریا در سال 2022 نسبت به سال 2021 که میانگین 20 سانتیمتر در سال بود، افزایش یافت. دلیل اصلی کاهش دبی رودخانه ولگا در سال 2022 بود، یعنی 212 کیلومتر مکعب که به طور قابل ملاحظه ای کمتر از حد نرمال بود که 238 کیلومتر مکعب است و با دبی در سال 2021 (208 کیلومتر مکعب) قابل مقایسه است.

به گفته این آژانس، سطح فعلی دریا به سطح -28.7 متر BHS رسیده است که 20 سانتیمتر زیر سطح بحرانی است.

به گفته وزارت اکولوژی جمهوری قزاقستان، «افت سطح دریا به سطح 28.5- متری، با توجه به تاریخچه دریای خزر، هم برای اکوسیستم و هم برای بخش دریایی آن حیاتی است.»

به گفته کریل اوسین، سطح کنونی کوچک شدن دریای خزر را نمیتوان بحرانی نامید، با این حال باید در جریان تحولات، یعنی نظارت بر سطح دریا، انجام عملیات مشترک فرامرزی برای احیای رودخانه ها، رسیدگی به مسائل مربوط به حفظ آب باشیم. با این حال، او اقدامات خاصی را نمی بیند.

من امروز نمی بینم که اقدامات قابل توجهی انجام شود. تنها سخنان رؤسای جمهور و دولت وجود دارد، اما هیچ دستورالعمل یا تصمیمی دنبال نمی شود. با این حال، "دیپلماسی آب" باید از مدتها قبل کار خود را با بخش روسی رودخانه ولگا آغاز میکرد. اوسین گفت: دریای خزر رفتار چرخه ای دارد، اما باید مراقب آن باشیم.

وزارت محیط زیست به پیش بینی بلندمدت سطح دریای خزر که توسط شرکت دولتی «کازگیدرومت» تهیه شده است، استناد می کند. بنابراین، طبق سناریوهای اقلیمی «متوسط شدید» و «شدید»، سطح دریا می تواند تا سال 2030 به ترتیب به 29.23- و 29.63- متر BHS برسد. به گفته اوسین، پیش بینی های مختلفی تا سال 2100 وجود دارد که پیش بینی می کنند که سطح کاهش می یابد و پیش بینی های مثبتی وجود دارد که سطح دریا به میزان قابل توجهی افزایش یابد.

کریل اوسین گفت: چنین مدل هایی از عوامل مختلفی استفاده می کنند و پیش بینی ها نیز متفاوت است. اما ما باید هر چه زودتر کارهایی را برای انطباق با تغییرات آب و هوایی آغاز کنیم.

در نوامبر 2022، توکایف، رئیس جمهور قزاقستان دستور تأسیس یک مؤسسه تحقیقاتی دولتی برای انجام تحقیقات دریای خزر را صادر کرد اما تاکنون تأسیس نشده است. قرار است در پایان سال 2023 افتتاح شود.

نویسنده: خسرو حسینی