نشست اندیشه سیاسی مشروطه در کاخ گلستان برگزار شد

ایلنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، نشست اندیشه سیاسی مشروطه در کاخ گلستان برگزار شد.

در این نشست، شروین مقیمی با موضوع «گذر از نص به روح، مطالعاتی پیرامون خصیصه اصلی تجدد طلبی روشنفکران مشروطه»، احمد بستانی با موضوع «مشروطه خواهی و الهیات سیاسی شیعه، ملاحظاتی درباره دستاوردهای فقهی مشروطه»، رضا صمیم با موضوع «باز صورت بندی نزاع میان جریان های سیاسی اجتماعی اثرگذار بر انقلاب مشروطه، تلاشی در جهت تفسیر دلایل شکست انقلاب مشروطه در مقام انقلابی آزادی خواهانه» و حامد عامری گلستانی با موضوع «تجربه مشروطه خواهی میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی» به سخنرانی پرداختند.

احمد بستانی با بیان اینکه نقش علما در مدرنیته ایرانی مورد مطالعه قرار نگرفته است، گفت: از منظر الهیات سیاسی به مشروطه به عنوان یک اتفاق مهم فکری کمتر توجه شده است. به نظر من تنها کسی که تا حدی به این موضوع توجه کرد، سید جواد طباطبایی بود و این بحث را مطرح کرد که در مشروطه تلاش شد فقه به یک نظام حقوقی تبدیل شود.

بستانی پیرامون اینکه نشست اندیشه سیاسی مشروطه در کاخ گلستان برگزار شد، افزود: الهیات سیاسی دارای الگوهایی است که در دهه های اخیر بیشتر مطرح شده و به طور کلی مناسبات بین الهیات و سیاست را مورد مطالعه قرار می دهد. مطالعه مشروطه از این زاویه اهمیت زیادی دارد، زیرا کاری که افرادی مانند میرزای نایینی انجام دادند فراتر از حوزه فقه شیعه است. اهمیت دوره مشروطه از این نظر است که از نظر الهیاتی مسیری را باز می کند. نهضت مشروطه از منظر فکری بیش از آنکه به دنبال آزادی و برابری باشد یک نهضت ضد استبداد بود و از این جهت با خیلی از انقلاب ها مثل فرانسه و آمریکا متفاوت است.

او درباره اهمیت میرزای نایینی گفت: او به عنوان یک فقیه برجسته مهمترین کتاب را درباره مشروطه به زبان فارسی نوشته و شیوه استدلال او برای دفاع از مفاهیم مدرنیته سیاسی قابل توجه است. رساله «تنبیه الامه و تنزیه الملله» در دفاع از مشروطه را به نگارش درآورد که مهمترین رساله فقهی در دفاع از مشروطه است و بیش از آنکه رساله فقهی به معنای دقیق کلمه باشد رساله ای سیاسی است. نایینی با تکیه بر تلقی جدیدی از امور نامنصوص در اسلام و قرار دادن بخش اعظم مباحث سیاسی و حقوق اساسی در ذیل آن، راه حلی مبتکرانه برای مسأله نسبت شرع و قانون در دنیای جدید عرضه می کند.

بستانی افزود: منصوصات آن چیزی هستند که در آیات قرآن و احادیث، صریح و آشکار باشند و محتاج به تأویل نباشند. اما به گفته نائینی بخش عمده مسائل مربوط به سیاست یا حقوق اساسی درون اموری قرار می گیرد که نصی برای آن وجود ندارد و به این معناست که به عقل و خرد و تجربه بشری واگذار شده است. ممکن است این مسأله امروز ساده به نظر برسد اما در آن زمان کار مهمی بوده و بخش مهمی از آنچه به نام مشروطه می شناسیم بر این اساس در واقع حکم شرع است، یعنی چیزی که شرع به طور مستقیم در آن حکم نداده و به خرد همگان واگذار شده است. اما به نظر من به رغم همه استدلال هایی که نائینی دارد کار او در نهایت نمی تواند یک پایه گزند ناپذیر برای مشروطه ایجاد کند.

پس از آن شروین مقیمی با اشاره به اینکه تاریخ نگاری اندیشه مشروطه همیشه یک دوگانه را در نظر گرفته، گفت: دوگانه روشنفکران میانه رو و روشنفکران تندرو همیشه مورد توجه قرار داشته است. بحث من این است که اگر ما از زاویه فلسفه سیاسی به وضعیت فکری مشروطه نگاه کنیم و مکتوبات این روشنفکران را یک بار دیگر با دقت بخوانیم، در می یابیم که این دو گروه در اصل هیچ فرقی با هم ندارند. استراتژی آنها و هدف مشترک آنها بیرون کردن حامیان الهیات سنتی از صحنه بود، اما هر کدام از تاکتیک های خاص خود استفاده می کردند.

مقیمی افزود: با این حال یک استراتژی واحد همه آنها را حول یک جریان تجددخواهی گرد می آورد. همه آنها در نهایت می کوشند یک دوگانه جدید را بسازند و آن دوگانه، در تقابل قرار دادن روح دین و نص دین است. کوشش برای عبور از نص دین به روح دین، به نحوی که در نهایت بتوان اولی را به نفع دومی به دست فراموشی سپرد. روشنفکران عصر مشروطه به تبع اسلاف اروپایی خویش به این نکته پی برده بودند که عبور از نص دین به سود روح آن، شرط توفیق در پیشبرد تجدد است. تمام روشنفکران مشروطه تلاش می کردند دوگانه روح و جسم را برای اسلام درست کنند تا به اعتبار روح بتوانند از جسم عبور کنند. چون تنها در این صورت بود که تغییرات سیاسی امکان پذیر میشد، اما شرایط زمانه مهیای این مسأله نبود.

پس از آن رضا صمیم گفت: شاید در سطح ایده بین تجدد طلب ها شباهت هایی باشد اما وقتی پای منافع به میان می آید تفاوت های فراوانی وجود دارد که مشخص می کند چرا مشروطه به نتیجه نرسید. یک ایده رایج درباره شکست انقلاب مشروطه تضاد میان دو گروه تجدد طلب و تجدد ستیز است. اما در واقع تجدد ستیزها چندان قدرتمند نبودند که بتوانند مقابل انقلاب مشروطه بایستند.

صمیم افزود: به نظر من شکست مشروطه به دلیل نزاع درون گروه تجدد طلب بود و در سطح استراتژیک این نزاع به مدت طولانی وجود داشت. یکی از مهمترین عرصه ها برای دریافت اطلاعات دقیق مربوط به این نزاع، حوزه عمومی و به طور مشخص مطبوعات است. قبل از مشروطه در مطبوعات شهرهای بزرگ مانند تهران به شکل واضحی این نزاع را می بینیم.

این جامعه شناس ادامه داد: از حدود سال 1250 هجری قمری میان افرادی که عقیده دارند باید با الگوگیری از غرب کاری برای اصلاح شرایط کرد آغاز می شود، اما در آن مرحله هنوز نزاع پنهان است. به مرور دعواهای قلمی بر سر موضوعات مختلف بسیار زیاد می شود. گروهی از تجدد طلب ها خواهان از بین رفتن هرگونه تبعیض و امتیاز هستند و گروه دیگری از تجدد طلب ها می خواهند بعضی از تبعیض ها و امتیازها باقی بماند. یک عرصه دیگر برای این نزاع در مجلس شورای ملی و بر سر قوانینی است که قرار است تصویب شود، مانند قانون الغای القاب که عده ای از همین تجدد طلب ها به شدت با آن مخالفت کردند. متأسفانه نیروی گروه تجدد طلب راستین از سال 1312 کاهش پیدا می کند و مجدد به ورطه ای فرو می افتیم که از نظر من زوال آرمانهای مشروطه است.

در واقع شکست مشروطه از همان حدود سالهای 1313 آغاز شد.

حامد عامری نیز در ادامه این نشست به معرفی یکی از افراد تاثیرگذار مشروطه پرداخت و گفت: به نظر من یکی از مهمترین متجددان دوره قاجار میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی است. او یکی از جدی ترین متجددان ایرانی است که در سن 55 سالگی کتابی نوشت با اسم احمد یا مسائل الحیات که اهمیت بسیاری پیدا می کند.

عامری افزود: طالبوف از روح قانون سخن میگوید و اگرچه به نظر می رسد تجربه و حرفهای او تفاوتی با سایر متجددان ندارد اما او یک موقعیت تاریخی پیدا می کند که هیچ کدام از متجددان پیدا نکرده بودند. او به دلیل خدمتهایی که به مشروطه کرده بود به عنوان نماینده مجلس شورای ملی انتخاب شد اما این کار را نپذیرفت و وارد مجلس نشد. طالبوف با مشاجرات و مناقشات پیش از مشروطه آشنا است و به عنوان یک متجدد بسیار هوشمند نگاهی انتقادی به جریانات دارد و نقدهای سهمگینی به مشروطه وارد کرد. او نگاهی واقع بینانه به همه مسائل دارد. او در نوشته های خود آنچه را آرمان مشروطه میدانست بیان کرده و آزادی، قانون، حکومت مشروطه، قانون اساسی و دیگر مفاهیم بنیادین را تعریف و تا حدودی نقد کرده بود.