حفظ هویت تاریخی بازار تبریز در هاله ای از ابهام قرار دارد

ایسنا/ براساس آخرین گزارش های منتشر شده، حفظ هویت تاریخی بازار تبریز در هاله ای از ابهام قرار دارد.

بازار تاریخی و سرپوشیده تبریز به طول یک کیلومتر، بزرگترین بازار مسقف آجری جهان و شاهکاری از معماری ایرانی اسلامی است که به دلیل قرارگیری در مسیر جاده ابریشم، جایگاه ویژه ای در تجارت و اقتصاد خطه آذربایجان از دیرباز داشته است. دورانی که هزاران کاروان از کشورهای آسیایی، آفریقایی و اروپایی از این بازار عبور کرده و داد و ستدی در آن داشتند، این بازار طی زلزله ای در 1193 هجری قمری با خاک یکسان شد و سپس با همت خود مردم شهر و بازاریان دوباره جان گرفت.

هر چند که تاریخ دقیقی از زمان بنای این بازار تاریخی در دست نیست، ولی وصف حال آن و بازرگانی در تبریز در کتب مختلف جهانگردان معروفی چون ابن بطوطه، مارکو پولو، یاقوت حموی، ژان شاردن و...از قرن چهارم هجری به بعد نشان دهنده قدمت دور و دراز این شاهکار معماری اسلامی هزار ساله است.

بازار تاریخی تبریز با حدود 5500 باب واحد تجاری از جمله حجره و مغازه، 40 باب مسجد، 35 باب سرا، 25 باب تیمچه، 20 باب راسته و راسته بازار، 11 باب دالان، پنج باب حمام و 12 باب مدرسه امروزه در قلب شهر تبریز واقع شده و همچنان مرکزی برای داد و ستد و گذراندن اوقات برای افراد محسوب می شود. این بازار در سال 1354 شمسی به ثبت ملی رسیده و در سال 1389 نیز در فهرست آثار تاریخی سازمان جهانی یونسکو قرار گرفته است.

اصناف این بازار از دوران گذشته تا به امروز با چالش مهم سیستم گرمایش روبرو بودند و یکی از دغدغه های آنها تامین این سیستم ها در بازار بوده است؛ به گونه ای که همچنان اهل بازار، حجره های خود را با نفت سفید و کپسول گاز مایع گرم می کنند. موضوعی که در سفر ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به استان و دیدار با کسبه بازار مطرح شد و وزیر عنوان کرد که باید هر چه سریع تر مطالعات مربوط به سیستم گرمایش بازار انجام و عملیاتی شود.

تاکید بر مطالعه جهت رفع دغدغه اصناف بازار تا به امروز بارها از سوی مسئولان وقت مطرح شده ولی گفته نشده که آیا طی یک دهه گذشته که از ثبت جهانی بازار میگذرد، مطالعه ای وجود داشته یا نه ؟ اگر گازرسانی به بازار تبریز، این بنای عظیم و میراث گذشتگان ما را تهدید نمی کند پس چرا تا به امروز گازرسانی نشده است؟! چه شد که به یک باره مشکل گازرسانی حل شد؟! و اینکه چرا در روزهای اخیر برخی تغییرات در مدیریت بازار (تغییر مدیر پایگاه جهانی بازار تبریز) انجام گرفته و دلیل آن چه بوده است؟

آیا با توجه به نزدیک بودن انتخابات مجلس، فشارهایی از سوی نمایندگان برای قبول گازکشی به بازار که یک چالش و ریسک بزرگ است، در حال انجام است؟ آیا گازکشی به بازار باعث خروج این اثر مهم تاریخی از ثبت جهانی می شود؟ برای پاسخ به تمام سوالات مطرح شده، به سراغ مسئولان مربوطه رفتیم و از آنها درباره حقایق ماجرا پرسیدیم. هرچند که برخی از مسئولان، سکوت را مصلحت دانستند اما تا آنجایی که ممکن بود، به بررسی ابعاد این موضوع می پردازیم.

وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در خصوص زمان مطرح شدن بحث گازرسانی و سیستم گرمایش در بازار تاریخی تبریز اظهار کرد: گازرسانی جزو مطالبات قدیمی بخشی از بازاریان است و در این راستا نیز یکسری اقدامات همچون مطالعه مدیریت پلان ایمنی بازار را در سال گذشته با مشاوران ذی صلاح آغاز کردیم که این مطالعه در زمینه تامین انرژی گرمایش بازار بوده است.

وی پیرامون اینکه حفظ هویت تاریخی بازار تبریز در هاله ای از ابهام قرار دارد، افزود: راهکارهای مختلف برای تعبیه انواع سیستم های گرمایش در بازار شناسایی شده و برآوردهای مربوط به درآمد و هزینه و الزامات ایمنی هر یک از سیستم ها مشخص شده است. ضوابط مربوطه براساس چارچوب قوانینی که سازمان یونسکو برای بازار تبریز به عنوان یک اثر جهانی مشخص کرده، عنوان شده است.

وی با بیان اینکه میراث فرهنگی، متولی گازرسانی نیست بلکه فقط ضوابط مربوطه را اعلام می کند، اظهار کرد: اکنون جلسات تخصصی در زمینه سیستم گرمایش بازار در حال انجام بوده و دستگاه های مختلفی چون آتش نشانی، شرکت گاز و سازمان نظام مهندسی ساختمان، نظرات و ضوابط خود را اعلام می کنند.

نواداد در خصوص اینکه آیا گازرسانی به بازار، آن را از فهرست یونسکو خارج می کند یا نه، گفت: موضوعی تحت عنوان اینکه گازرسانی به بازار ممنوع است یا امکانپذیر نیست، در یونسکو وجود ندارد اما اگر گازرسانی موجب تهدیداتی به لحاظ ایمنی در بازار شود، حتما می تواند این خطر را به همراه داشته باشد.

وی پیرامون اینکه حفظ هویت تاریخی بازار تبریز در هاله ای از ابهام قرار دارد، اظهار کرد: بازار تاریخی تبریز بنای شاخصی است که مالکیت آن مثلا برای یک سازمان همچون سازمان میراث فرهنگی نیست. مهمترین خصوصیت آن نیز بازاریانی هستند که سالهای سال در این محیط فعالیت می کنند و به آن هویت تاریخی می دهند. اکنون بیش از 5500 واحد تجاری داخل محدوده بازار فعالیت می کنند که یکی از مطالبه آنها در کنار باقی مسائل، مطالبه تامین سیستم گرمایش است و واقعا هم از این بابت مشکل بزرگی دارند.

وی گفت: بازاریان تبریز، حجره های خود را با نفت یا کپسول ها گاز مایع گرم نگه می دارند که هر یک برای خود تهدیدات ایمنی در پی دارد. بنابراین این مطالبه را از بخشهای مختلفی چون فرمانداری، استانداری و نمایندگان پیگیر هستند و نمایندگان نیز بر خود وظیفه می بینند تا پیگیر مسائل شوند.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در خصوص متولی اصلی اجرای طرح سیستم گرمایش بازار خاطرنشان کرد: مدیریت حاکم بر بازار با توجه به ثبت جهانی آن، میراث فرهنگی و مدیریت پایگاه جهانی بازار است اما وقتی در داخل بازار نیاز به کفسازی باشد، شهرداری با ضوابط میراث فرهنگی اقدام به کفسازی می کند یا اگر نیاز به برق رسانی داشته باشیم، شرکت برق با ضوابط میراث فرهنگی اقدام می کند.

با توجه به موارد گفته شده، به سراغ حسین اسمعیلی، فردی که 13 سال مدیر پایگاه جهانی بازار تبریز بوده، می رویم که به تازگی تودیع و «ناصر زواری» به این سمت منصوب شده است.

اسمعیلی در راستای صیانت از این میراث فاخر، اقدامات برجسته ای نظیر ثبت جهانی بازار تبریز، انجام مطالعات و پژوهش های مستمر، مستندنگاری و نقشه برداری بیش از 90 درصد از بازار تبریز، نصب شیرهای هیدرانت آتش نشانی، اطفای حریق سرای ایکی قاپیلی در کمترین زمان همچنین مرمت مجموعه صادقیه، حسن پادشاه و چهار منار را در کارنامه خود دارد و پیش از ثبت جهانی بازار تا به امروز اشرافیت کاملی بر مسائل بازار دارد.

اسمعیلی گفت: من از زمان ثبت جهانی تا به امروز و چند سال پیش از آن و بر روی مطالعات ثبت جهانی بازار کار کرده و مسئول پرونده بودم اما الان شرایط مناسبی برای مصاحبه ندارم و به نظرم شرایط به گونه ای نیست که بتوانم مصاحبه ای داشته باشم. تمامی مسائل طی چند وقت اخیر گفته شده و در این رابطه حرفی برای گفتن ندارم.

با توجه به اینکه نتوانستیم پاسخ سوالات خود را از اسمعیلی دریافت کنیم، به سراغ احد نژاد ابراهیمی، استاد تمام دانشگاه هنر اسلامی تبریز و رئیس دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی که عضو هیات راهبردی بازار تبریز نیز بوده و از نزدیک در جریان مسائل بازار است، رفتیم و از او درباره بحث گازرسانی به بازار تاریخی تبریز پرس و جو کردیم که گفت: گازکشی «نه» بلکه بحث گرمایش از اول در بازار مطرح بوده و اصناف نیز همانند سایر مردم، خواهان تعبیه سیستم گرمایش هستند. این موضع برای اولین بار در سال 1382 به صورت جدی مطرح شد و در آن سال، مرمت بازار به بهترین نحو پیش می رفت و اصناف انتظار داشتند که زیرساختهای برق، آب، فاضلاب و گاز نیز مهیا شود.

وی افزود: در سال 82، مشاوری انتخاب شد و تمامی موارد مربوط به زیرساختهای بازار مورد مطالعه قرار گرفت و در نهایت طرح کامل سیستم گرمایش و سرمایش بازار آماده شد اما متاسفانه بازاریان به آن تمکین نکردند.

وی در خصوص این طرح سیستم گرمایشی در بازار اظهار کرد: تعداد شش موتورخانه مرکزی برای رسیدن انرژی گرمایش به وسیله لوله گذاری آب، همچون سیستم رادیاتور به تمامی راسته و سراها پیش بینی شده بود و حتی یک موتورخانه نیز به صورت پایلوت در سرای امیر اجرا شد. تاسیسات و گازرسانی به آن نیز انجام گرفت و کاملا آماده بهره برداری بود اما با توجه به اینکه مباحث مالی مطرح شد و بازاریان دیدند که گازرسانی برایشان بیشتر از نصب سیستم رادیاتور و پرداخت هزینه شارژ صرفه دارد، حاضر به اجرای آن نشدند.

نژاد ابراهیمی گفت: قطعا چون گاز در کشورمان ارزان است، بازاریان نیز برای خود حق دانستند که همچون سایر مردم از گاز استفاده کنند و بازار نیز باید گاز داشته باشد. این مباحث از سوی دولت و بازاریان پیگیر نشد تا اینکه موضوع ثبت جهانی در سال 89 به میان آمد و یکسری الزامات بر اساس تعهدات بین المللی برای جمهوری اسلامی ایران محول شد.

وی با اشاره به تعهدات ایران در قبال ثبت جهانی بازار تاریخی تبریز گفت: وقتی بحث گاز مطرح شد، تقریبا تمام کارشناسان فنی چون سازمان نظام مهندسی ساختمان، آتش نشانی و شرکت گاز به صورت متفق القول گفتند که نمیتوان به بازار تاریخی تبریز همچون سایر مجتمع های مسکونی و تجاری در فضای باز یا محدود گازکشی کرد.

وی افزود: براساس مبحث 17 قانون مقررات ملی ساختمان، ساختمانها از نظر گازکشی به سه ساختمان مسکونی، عمومی و خاص تقسیم می شوند. در خصوص ساختمانهای تجاری که کاربری عمومی دارند مثل بازار تبریز صراحتا اعلام شده که امکان رساندن شعله مستقیم به حجره و مغازه ها وجود ندارد. مثلا فرض کنیم که پاساژ امت تازه احداث شده و مغازه دارها می گویند که برای هر مغازه باید گازکشی انجام شود، این موضوع اصلا امکانپذیر نیست، زیرا مقررات ملی ساختمان می گوید که اگر فضای بسته از یک متراژی بیشتر باشد، نمیتوان شعله مستقیم به آن داد.

رئیس دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز خاطرنشان کرد: برای گازکشی به بازار تبریز دو مشکل اساسی وجود دارد. اولا به لحاظ ایمنی مشکل داریم. شعله گاز برای نزدیک به 5500 حجره قطعا ایمنی را به خطر می اندازد؛ همچنین اگر طول مسیری بیش از 300 متر باشد، عملا گاز نمی تواند در آن محیط بسته تعبیه شود، در حالی که طول مسیر بازار تبریز یک کیلومتر است. اگر امروز وزیر یا نماینده ای برای بحث گازکشی فشار می آورند، نباید تاوان آن را میراث فرهنگی بدهد.

وی تاکید کرد: شرکت گاز میگوید که گاز را در مبادی ورودی بازار تحویل می دهد و مشکلی از این بابت وجود ندارد اما اینکه گاز در داخل بازار وارد شده و آتش سوزی شود، شرکت گاز هیچ مسئولیتی درباره آن نخواهد داشت.

وی افزود: به عنوان یک کارشناس میراث فرهنگی و استاد دانشگاه میگویم که به لحاظ گازکشی هیچ ایرادی وجود ندارد اما باید سه شرط رعایت شود. اولا اینکه گازی که وارد بازار می شود، آسیب بصری به آن نزند. این در حالی است که گازکشی باعث می شود تا کنار هر یک از حجره ها یک علمک تعبیه شود. اگر راضی شویم که مقابل هر مغازه یک علمک باشد، آن موقع لوله هایی که از مقابل مغازه ها رد می شوند را چه کار باید کرد؟ در این خصوص شرکت گاز میگوید که لوله های گاز نباید در خاک دفن شوند.

نژاد ابراهیمی خاطرنشان کرد: شرکت گاز به لحاظ ایمنی قبول نمی کند که لوله های گاز مثل لوله آب داخل خاک دفن شود، زیرا فضای بازار یک فضای بسته و خطرناک است. در این راستا اگر لوله ها دفن نشوند، باز هم آسیب بصری خواهیم داشت و باید برای آن چاره ای بیندیشند.

وی ادامه داد: دومین بحث مربوط به مباحث ایمنی گازکشی می شود و نباید این اقدام منجر به وقوع انفجار شود. در حال که وقتی تجمع گاز در یک فضای بسته داریم، با اینکه سنسورهای حساس تعبیه می شوند ولی انفجار دور از انتظار نیست، زیرا در رابطه با شیوه نگهداری و مدیریت خودمان آگاه هستیم و قطعا می دانیم که ایمن نخواهد بود.

وی با بیان اینکه سومین بحثی که باید در گازکشی لحاظ شود، عدم وقوع آتش سوزی است، اظهار کرد: برای این سه مسئله باید راهکار بیابند. هر کسی که متولی آن است چه وزیر باشد چه نماینده و مسئول دیگر باید بنویسند و امضا کنند که اگر موردی اتفاق افتاد، مسئولیتش با خودشان است. اگر این موارد حل شود، گازکشی هیچ ایرادی ندارد.

استاد تمام دانشگاه هنر اسلامی تبریز خاطرنشان کرد: در هیچ کجای دنیا، گاز به صورت مستقیم استفاده نمی شود و به جای آن، نیروگاه های کوچک و خورشیدی تعبیه می شوند که گاز را به برق تبدیل کرده و با برق میتوان مشکل گرمایش را حل کرد. اگر دولت می خواهد که مشکل گرمایش را حل کند، همان طور که در جنوب کشور می گوید از فروردین تا مهر که هوا گرم است و مردم از کولر استفاده می کنند، عوارض را تا 10 درصد کاهش می دهد، همین کار را در بازار نیز اجرایی کند و بازاریان از هیترها و شوفاژهای برقی استفاده کنند.

وی با بیان اینکه بحث گرمایش کاملا شدنی است، به شرط آنکه علمی به بحث نگاه کنیم، گفت: با توجه به تغییرات مدیریتی که در پایگاه جهانی بازار تبریز اتفاق افتاده است، فکر می کنم که بزودی گازکشی بازار تبریز انجام خواهد گرفت.

در ادامه رامین عسکریان، رئیس انجمن حامیان میراث فرهنگی آذربایجان اظهار کرد: بازاریان از سالهای گذشته تاکنون خواهان گازرسانی بودند و این یک مسئله طبیعی است، زیرا همه خواهان رفاه خود هستند ولی تبعات آن را در نظر نمی گیرند. البته بازاریان عزیز، انسانهای فهیمی هستند و همواره در بسیاری از موارد پیشقدم شده و با هزینه خود بازار را مرمت کرده اند و حق هم دارند که گاز داشته باشند، اما اینکه چگونه باید سیستم گرمایش برای آنها نصب کرد، باید فکری اساسی داشت.

وی افزود: گازرسانی به بازار یک مسئله بزرگ و تخصصی است. اگر به صورت کارشناسی شده و با تایید سازمانهای نظام مهندسی و میراث فرهنگی انجام شود و بازاریان نیز همکاری کنند و از سویی نیز برای اثر ثبتی بازار مشکلی ایجاد نشود، قابل قبول است.

وی ادامه داد: قطعا گازرسانی به بازار تبعاتی دارد. مثلا وقتی مدتی قبل شاهد آتش سوزی در ایکی قاپیلار بازار بودیم، دیدیم که آتش نشانی نمی توانست وارد بازار شود. حال اگر گاز وارد بازار شود و لوله های گاز منفجر شوند و فارغ از خسارات جانی و مالی، یک طاق هزار ساله از بازار نابود شود، چه کسی جوابگوی آن خواهد بود؟ در این حالت، بازار از ثبت جهانی خارج و قسمتی از آن نابودی شده و فقط پشیمانی می ماند.

عسکریان گفت: اگر الان کوچکترین تغییری در بازار انجام شود مثلا یکی از پنجره ها تغییر یابد، باید با اصول مرمت و معماری بازار باشد وگرنه این اقدام نیز ثبت جهانی بازار را تهدید می کند. حتی نمیتوان در حریم بازار ساختمانی احداث کرد که یک طبقه بالاتر از بازار باشد. پروژه عظیم آیسان به خاطر همین موضوع چندین سال است که ناتمام باقیمانده است.

وی افزود: به عنوان انجمن های میراث فرهنگی استان، فعلا نظرمان نه منفی و نه مثبت است فقط می خواهیم، روند کار را مشاهده کنیم و ببینیم که آیا اقدامات مربوطه اصولی انجام می گیرد یا نه. اگر تحت فشارهای جانبی و بدون درنظر گرفتن برخی موارد و بدون استعلام اقدام به گازکشی در بازار شود، این اقدام قطعا هویت هزار ساله یک شهر را تهدید خواهد کرد.

فرماندار شهرستان تبریز نیز با تاکید بر اینکه تامین گرمایش ایمن بازار تاریخی تبریز از جمله خواسته های اصلی کسبه و فعالان بازار است، گفت: موضوع گازرسانی بازار بزرگ تبریز تا قبل از شروع فصل سرما تعیین تکلیف شود.

یونس فاتح در جلسه بررسی گازرسانی به بازار بزرگ تبریز با اشاره به اینکه در سفر رئیس جمهور و هیات دولت به استان وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای سامانه گرمایش بازار تبریز دستور ویژه مطالعه در کمیته فنی میراث فرهنگی را صادر کردند، افزود: گازرسانی به بازار تبریز براساس اصول فنی و میراثی از سوی میراث فرهنگی بلامانع اعلام شده است.

وی ادامه داد: بازار تاریخی تبریز میراث ماندگاری است که باید به نسلهای آینده انتقال یابد. از این رو حفاظت و ساماندهی آن با مشارکت تمامی دستگاه های اجرایی شهرستان و بازاریان ضروری است.

فاتح از دستگاه های ذی ربط خواست ظرف مدت یک هفته الزامات و مشکلات مرتبط در خصوص مبحث 17 نظام مهندسی را جمع بندی و به فرمانداری شهرستان تبریز اعلام کنند تا مکاتبات لازم با استانداری آذربایجان شرقی برای رفع مشکلات مطروحه انجام گیرد.

وی افزود: سازمان نظام مهندسی ساختمان آذربایجان شرقی، شرکت گاز، اداره کل میراث فرهنگی استان و سازمان آتش نشانی تبریز در مدت زمان تعیین شده ضمن بازدید از مجموعه بازار محلهایی که طبق مبحث 17 امکان استفاده از پکیج وجود دارد را مشخص و به فرمانداری اعلام کنند تا گازرسانی به محلهای تایید شده آغاز شود.