خانه طباطبایی های کاشان | عروس خانه های ایرانی در میان کویر

باغ ایرانی و معماری ایرانی از هنر های خاص مردمان ایران زمین است که شکوه و عظمت خود را در میان خانه های اعیانی به جا مانده از گذشته نشان می دهد. بیشتر این خانه ها و باغ ها به دلیل گرمای کویر در میان شهر های کویری بنا شده اند و شهر کاشان دارای چندین خانه مشهور است که برای بازدید عموم گشوده شده است. یکی از این خانه های دیدنی خانه طباطبایی ها است که به دلیل زیبایی و هنری که در آن به کار رفته است به عروس خانه های ایران شهرت دارد. در ادامه خانه طباطبایی های کاشان را بیشتر خواهیم شناخت.

نام خانه طباطبایی ها از کجا آمده است؟

یکی از تجار به نام آن زمان شخصی بود به نام سید جعفر طباطبایی نطنزی که خود از اهالی نطنز بوده و در کاشان زندگی می کرده است. این تاجر بین المللی فرش های نفیس که برای تجارت خود مدام به هند و روسیه سفر می کرده تصمیم گرفت سرایی در خور خود و خانواده اش بنا کند تا اهالی حرم در نبود او در آسودگی خیال زندگی کنند. به همین منظور قطعه زمینی را در جوار امام زاده سلطان امیر احمد تهیه کرد و در سال 1250 هجری قمری تصمیم خود برای احداث خانه ای بزرگ در کنار بقعه مبارک این امام زاده عملی نمود. از اجرا تا تمام شدن خانه و اسکان او در این مکان غریب به ده سال طول کشید. معماری بنای عظمیم خانه طباطبایی ها در کاشان را معمار مشهور و هنرمند دوره قاجار استاد علی مریم به عهده گرفت. استاد علی مریم که در کارنامه خود ساخت خانه و بناهای شکوهمند دیگری را نیز داشت برای ساخت خانه طباطبایی های کاشان سنگ تمام گذاشت. برای تزئین خانه با گچ بری و نقاشی هم صنیع الملک یا همان میزرا ابوالحسن غفاری که نقاش باشی دربار پادشاه بود قبول زحمت کرد و یکی از بهترین شاگردانش را راهی کاشان نمود و خود نیز نظارت مداومی بر کار او داشت. گچ بری ها و نقاشی های خانه طباطبایی های کاشان از این حیث منحصر به فرد است که شاگر صنیع الملک با توجه به کار و بار و تجارت سید جعفر طباطبایی که صادرات فرش بود تمام نقوش را از طرح فرش های ایرانی الهام گرفت و با گل و مرغ های اسلیمی سرای دیدنی و زیبای طباطبایی های کاشان را آراست.

مشخصات خانه طباطبایی های کاشان

زمینی که سید جعفر طباطبایی برای ساخت سرای شکوهمند خود در نظر گرفت 4700 متر مربع بود و نقشه ساخت آن با سه بخش بیرونی و اندورنی و بخشی برای خدمه طراحی گردید. این صحن و سرای مجلل دارای 3 بادگیر، 4 سرداب، 4 حیاط و 2 قنات بود که 40 اتاق نیز داشت. بخش اندرونی خانه که محل سکونت خانواده طباطبایی ها بود در مرکز خود یک اتاق پنج دری ساده داشت که در دو طرفش دو حیاط احداث شده بود. سرداب و بادگیر های تعبیه شده در اندرونی نیز همواره هوایی دلپذیر و مطبوع را برای اهالی فراهم می ساخت. هنر معمار این بنا در اینجا مشخص می شود که سقف ضربی و دیواره های دو جداره سرداب در عمق 8 متری فضایی را فراهم ساخته که در تابستان 15 تا 20 درجه خنک تر از هوای بیرون را داشت و اهالی منزل در دورانی که هیچ وسیله ای برای تهویه مطبوع وجود نداشت از خنکای آن لذتی وافر می برده اند. سرسرای پذیرایی مجزایی نیر در حیاط واقع در ضلع شمال غربی است وجود دارد که اتاق های زیادی در خود جای داده است.

بخش بیرونی خانه طباطایی های کاشان یک شاه نشین در وسط خود دارد که دارای نورگیر و پنجره های بزرگ مشبک با شیشه های رنگی های معماری آن دوران ساخته شده است. این پنچره های دو جداره عمودی در کنار آینه کاری و تزئیناتی چون گچ بری به خصوص پنجره هایی که با گچ بری چون توری مشبک شده اند زیبایی آن را دو چندان کرده است. دو جیاط خلوت که به شکل قرینه با نور گیری عالی که دارند مکانی بوده که میرزا جعفر طباطبایی تابلوهای نقاشی بسیار نفیسی در آن ها داشته است.

حیاط خدمه نیز با داشتن اصطبل های تابستانی و زمستانی، زیرزمین و آشپز خانه در کنار اتاق های متعددی که متاسفانه تخریب شده اند زندگی شاهانه این تاجر کاشانی را به رخ می کشد. قنات های دولت آبادی و نصر آبادی آب این سرای شکوهمند چون کاخ را فراهم می کردند. خانه ای که برای ورود پنج در دارد و دارای راهرو های ورودی پر پیچ خم است تا ارتفاع را بشکند.

معجزه دستان هنرمند معمار ایرانی

هنر معمار ایرانی خانه طباطبایی های کاشان در جایی مشهود است که برای ساخت این بنا همچون بسیاری از خانه های ساخته شده در دل کویر، زمین را تا شش متر گود کرده اند و برای رسیدن به سطح حیاط باید پله های زیادی را طی کنیم تا برسیم. البته بخشی از این شیب لای راهرو های پر پیچ و خم گم شده است. دلیل این مقدار حفاری این است که در عمق یک متری زمین دمای هوا در زمستان و تابستان یکسان است و این عمق باعث می شود تا خاک همچون عایقی دما را همواره حفظ کند. سرداب های متصل به بادگیر ها نیز همچون دستگاه های تهویه مطبوع امروز باد خنک و دلپذیری را در تابستان های گرم کویری راهی خانه های این چنینی می کنند. دسترسی سهل و آسان به قنات ها و همچنین مقاومت بنا های ساخته شده در گودی در برابر زلزله از دیگر محاسن این مکان ها و خانه ها است. گواه این مدعا پا برجا ماندن محل سکونت طباطبایی های کاشان بعد از نزدیک به 175 سال است و هنوز هم که وارد این سرای قدیمی شهر کاشان می شوید از تهویه مطبوع و هوای دلپذیر آن لذتی دو چندان می برید.

بادگیر ها چطور عمل می کنند؟

اساس کار بادگیر ها یکی از جالب ترین تکنولوژی های قدیمی است. بادگیر ها هوای تمیز و بالای بام را به چاهی منتقل می کنند که به آن چاه خنک کن می گویند. این چاه که با ساروج صیقل داده می شده بین 8 تا 10 متر عمق دارد. این هوا بعد از خنک شدن به زیر زمین هدایت می شود و در چاه تاریک مدام سنگین تر شده و به پایین می رود تا این که از دهانه ای شبیه شومینه های امروزی وارد خانه می شوند و همچون یک کولر گازی امروزی هوایی خنک به داخل خانه وارد می کنند. اما قضیه آن جا جالب تر می شود که در زمستان های سرد که هوای بیرون از هوای داخل چاه سرد تر و در نتیجه سنگین تر است خود به خود جریان هوا را به داخل خانه قطع می کند.

رسوم و سنت در معماری

رسوم و سنت بومی و مذهبی تاثیر به سزایی در طراحی و معماری خانه ها داشته است. خانه طباطبایی های کاشان نیز از این قاعده مستثنی نیست. در طراحی خانه طباطبایی های کاشان این نکته در نظر گرفته شده است که از هیچ کدام از بام های مجاور داخل خانه قابل رویت نیست و در داخل خانه نیز هر قسمت به قسمت دیگر دید ندارد. در ضمن فضای داخلی خانه ها هم از خارج خانه دیده نمی شود و حجابی برای حفظ جریم خصوصی افراد در معماری بنای خانه طباطبایی های کاشان در نظر گرفته شده است. خانه طباطبایی های کاشان توسط هیات امنای احیا و مرمت ابنیه تاریخی کاشان از صاحیان و ورثه آن ها خریداری شد و در بین سال های 1374 تا سال 1376 با پیگیری مسئولان وقت وزارت معادن و فلزات و همکاری میراث فرهنگی کاشان و شهرداری شهر طبق نقشه اولیه بازسازی و مرمت شد و در های آن به روی عموم مردم جهت بازدید گشوده شد. خانه طباطبایی های کاشان با شماره 1504 در فهریت آثار ملی کشور ثبت شده است.خانه های ایرانی با معماری و تزئینات هنرمندان و معماران کارکشته این سرزمین اوج هنر و شکوه این فن در نزد ایرانیان است. خانه هایی که در دل کویر ساخته شده اند با داشتن بادگیر و سرداب و دیگر وسایل طبیعی خنک کننده جذابیت های بیشتری دارند. خانه طباطبایی های کاشان با داشتن معماری قابل و نظارت صنیع الملک بر تزئینان و گچ کاری های شکوه و زیبایی بیشتری دارد و لقب عروس خانه های ایران را به خود اختصاص داده است.