73 گل مهر ساسانی بازگردانده شده به ایران واکاوی و رمزگشایی شد

ایسنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های منتشر گشته، 73 گل مهر ساسانی بازگردانده شده به ایران واکاوی و رمزگشایی شد.

پژوهش روی 73 گل مهر ساسانی که هم اکنون در اختیار موزه ملی ایران است و در 19 اردیبهشت سال 1395 از آمریکا به ایران برگردانده شد، به کوشش پارسا قاسمی، دکتری باستان شناسی از دانشگاه پانتئون سوربن فرانسه انجام شده که برآیند این بررسی نشان می دهد این گل مهرها شامل دو دسته اداری (13 گل مهر) و خودی/شخصی (60 گل مهر) هستند که نزدیک به 244 اثر مهر دارند. از بین آنها 231 اثر مهر از گونه خودی و 13 اثر مهر از گونه اداری است.

از بین 13 گل مهر اداری، 11 گل مهر دارای اثر مهر با نام اداره موبد «گوهگند کوست گرگان» است. دو گل مهر دیگر یکی دارای اثر مهر «اداره آمارگر سَکِستان» و دیگری، از آن اداره آمارگر ایران ـ اَبزود ـ خسرو و نسینا و آروایستان و آرزون است.

از بین گل مهرهای خودی، دو گل مهر با اثر مهر سپاهبد خوراسان (شرق) و یک گل مهر با اثر مهر سپاهبد نیمروز (جنوب)، شمار 5 گل مهر با اثر مهرهای اَسپبُد/فرمانده سواره نظام پارتی، 5 گل مهر با اثر مهر اَسپبُد پارسی، و شمار زیادی دیگر از آن چهره های شناخته شده یا ناشناس یا کَسان دیگر درگیر و دست اندرکار در دستگاه فرمانروایی ساسانی است.

همانندی بیشتر اثر مهرهای این مجموعه با گل مهرهای مجموعه «احمد سعیدی» که پیش تر «ریکا گیزلن» آنها را چاپ کرده، نشان می دهد که به گمان بسیار، این 73 گل مهر بخشی از مجموعه سعیدی و نمونه های همانند آن بوده است که شاید از سوی این مجموعه به فروش رفته و سپس به دست پلیس آمریکا افتاده و به وزارت خزانه داری وقت آمریکا سپرده شده است.

بنابر بررسی پژوهشگر، «اگرچه جایگاه پیدایی این گل مهرها داستان پنهانی بیرون بردن آنها از ایران و زمان رسیدن آنها به کشور آمریکا را هیچ یک از ما نمی دانیم، اما همانگونه که پیشتر گفته شد، در سال 1395 خورشیدی وزارت خزانه داری وقت آمریکا در راستای بهبود و پیوند دیپلماسی با ایران در چارچوب برجام این گل مهرهای ساسانی را به دفتر نگهبان منافع ایران در نیویورک می سپارد. اندکی پس از آن از سوی وزارت خارجه وقت به ایران آورده می شود، سپس در روز 19 اردیبهشت همان سال همان مجموعه برای رونمایی به موزه ملی ایران واگذار می شود. اکنون گل مهرها در فهرست دارایی داهای گنجینه این موزه ثبت شده است.

نگارنده با موشکافی بیشتری دریافت یک پیوند ژرفی بین این مجموعه از گل مهرهای چاپ شده در مجموعه احمد سعیدی پدیدار است. در ادامه روشن شد که بیشتر اثر مهرهای این مجموعه پیش از این شناخته شده بودند که از سوی دکتر «ریکا گیزلن» در کتاب مهرها و اثر مهرهای مجموعه احمد سعیدی به چاپ رسیده اند. با همین دیدگاه با ریکا گیزلن گفت و گو و دریافت های نگارنده با ایشان در میان گذاشته شد. ایشان نیز پس از شنیدن بررسی نگارنده گفتند این گل مهرها باید از مجموعه سعیدی به فروش رفته باشد.

همچنین در گفت و گوی ما پیرامون اینکه 73 گل مهر ساسانی بازگردانده شده به ایران واکاوی و رمزگشایی شد، روشن گشت که ایشان از مجموعه بزرگ سعیدی همه نمونه های همانند را بررسی نکرد، زیرا نمونه های همانند زیادی در آن بایگانی بوده است. نیاز به یادآوری است که بر پایه تصاویر دریافتی نگارنده از موزه در سال 1395 روی هم رفته 244 اثر مهر از بررسی 73 گل مهرها شناسایی شد، اما بدون شک شمار اثر مهرها باید اندکی بیشتر از 244 باشد، زیرا نگارنده این تصاویر را نگرفته و میتوان گمان برد شمار اندکی از اثر مهرهای کوچک چون در بخش برش گل مهر زده شده، از دید پنهان مانده و عکاسی نشده باشد.

این باستان شناس با ریخت شناسی و بررسی ویژگی گل مهرها به این نتیجه رسیده که همه 73 گل مهر مجموعه از گل پخته هستند یا از برای قرارگیری در نزدیکی آتش گرما دیده اند. گرمای شماره اندکی از آنها بیش از اندازه بوده و پشت و روی آنها دارای دو رنگی و سیاهی است. آمیزه آنها دربرگیرنده ماده چسباننده کانی ریز و درشت در برخی گیاهی و گاهی هم ناپیداست. شمار اندکی از آنها دارای دانه های درشت شن یا آهک است و همچنین در بافتی که در آنها یافت شده رسوب یا گچی دارند که نوشته ها و نقوش روی آنها ناخوانا شده است.

خمیره شماره 66 گل مهر در دامنه رنگی نخودی قهوه ای روشن تا تیره است. از بین آنها 7 گل مهر به رنگ خاکستری است و این به خوبی روشن می کند که هر یک دارای بافت خاک گوناگونی بوده است که از جایگاه های گوناگون و در کارگاه های جدا از هم ساخته شده و همراه بنجاک/ بسته/ کالا /سفارش به کانون دریافت کننده فرستاده شده اند.

رویه بیشتر گل مهرها دربرگیرنده اثر انگشت یا اثر کف دست سازنده یا مهرکننده آن است که هنگامی که چانه گل هنوز خیس بود، مهر شدند. اگر در آینده نه چندان دور روی گل مهرهای ساسانی بررسی انگشت نگاری و کف دست نگاری انجام شود شاید بتوان سازنده آماده کنندگان چانه گل و مهرکنندگان آنها در چنین مجموعه ای را ردیابی کرد یا شاید بتوان دریافت مهر را چه کسی روی گل کوبیده است. آیا دارنده مهر یا کسان دیگری که آماده کننده چانه گل بوده اند آن مهر را از دارنده مهر گرفته و سپس روی چانه گل می کوبیده است؟ این می تواند دانش ما درباره فرآیند مهر و موم را افزایش دهد و همچنین میتوان پی برد که چند تن در این کار دست داشتند یا شاید بتوان کسانی که در ساخت و آماده سازی چانه گل درگیر بودند را در گل مهرهای یک مجموعه شناسایی کرد.

همانگونه که می دانیم همه آنها همراه بنجاک/ بسته/ کالا یا بارهایی به دریافت کننده رسیده و سپس دریافت کننده گل مهر را از بسته جدا کرده و بایگانی کرده است. بنابراین دانستن اینکه چه بنجاک/ کالا/ بسته های همراه این گل مهرها فرستاده شده بدون آگاهی از جایگاه پیدایی آنها دشوار و پیچیده است همانند این مجموعه که جایگاه پیدایی آنها روشن نیست.

افزون بر این رویه شماری از گل مهرها دارای رسوب آهکی است که خوانش نبشته پهلوی و شناسایی ریزه کاری اثر مهر را دشوار کرده است. چهره بیشتر گل مهرها به مانند یک کیک نیمه مدور بیضی باد کرده بی پیرایه است که سنگینی و اندازه گوناگون دارند.

میانگین کوچکترین گل مهرهای مجموعه به ترامون (قطر) 30 در 32 در بلندای 29 میلیمتر و بزرگترین آنها به ترامون 76 در 78 در بلندای 29 میلیمتر است. از دید اندازه گل مهرهای سپاهبد و اداری بزرگتر از دیگر گل مهرها است، زیرا دربرگیرنده اثر مهرهای بزرگتری است. افزون بر این در بین گل مهرهای دیگر خودی نیز گل مهر با اندازه بزرگ یافت می شود. گل مهر با اثر مهر اداری بین 40 تا 90 گرم سنگینی دارند. به درستی روشن نیست که اندازه مهرها پیوندی در گزینش اندازه چانه گیر برای مهر زدن داشته است. اما آنچه روشن است چونه یک گل نمیتوانست بیش از اندازه سنگین باشد وگرنه پیوستن آن را بسته همراه تا رسیدن به دریافت کننده پیچیده و دشوار میشده است.

شکل بیشتر اثر مهرها مدور، بیضی و اندکی از آنها به شکل لوزی و مستطیل است. این اثر مهرها بیشتر محدب، گاهی تخت و ساده و یا دارای کناره پهن است. شماری از اثر مهرها همانند نگین روی قاب انگشتر بوده و یک کناره داشته است. در پیرامون شماری از اثر مهره های محدب، جای میخچه های کوچک که محدب را به چهارچوب انگشتر پیوند میداد، دیده می شود.

در این مجموعه بیشتری گل مهرها با نخ بسته پیوست میشده است، اما در مجموعه دیگر نمونه هایی داریم که گل مهرها بدون نخ به کالا همراه پیدا می شدند، مانند نمونه ای که در کاوش های سیف آباد به لبه یک ظرف سفالی چسبانده شده بود. آنچه ما می دانیم زمانی که چانه آماده شده نخ و ریسمان در آنها جاگذاری شده است راه گذر نخ در گل مهرهای شکسته نشان می دهد که این شیوه جاگذاری نخ روشمند بود و در هسته گل، گره های یک یا چند شاخه میشده است.

نبشته اثر مهرها دوگونه پهلوی گسسته (کتیبه ای) و پهلوی شکسته یا پیوسته (کتابی) است. در یک جای نیز از پهلوی بینابینی استفاده شده که نوشتاری بین پهلوی گسسته و پهلوی شکسته را گویند. ریکا گیزلن پیشتر به خوبی در گل مهرهای مجموعه سعیدی به گونه های نوشتاری گوناگون پهلوی پرداخته است.

پژوهشگر با بررسی این گل مهرها همچنین دریافته 11 گل مورد از منطقه اباختر ایران یافت شده اند و چه بسا که از کندوکاوهای ویرانگر سوداگران در گستره جغرافیایی دیوار گرگان بدست آمده باشند. منطقه گرگان یکی از شناخته شده ترین مناطق ایران است ساسانی است که پژوهش های بیش از یک دهه گذشته دستاوردهای با ارزشی به دنبال داشته و نشان دهنده سرمایه گذاری گسترده ساسانیان در این بخش از شاهنشاهی ساسانی بوده است.

افزون بر اثر مهرهای اداری، بررسی اثر مهرهای خودی زده شده روی 11 گل مهر اداری و جستجوی همین اثر مهرها در مجموعه های بدست آمده از کاوش های باستانی مانند تورنگ تپه، کبودان/ کبودوال یا دیگر محوطه هایی که در آینده از آنها گل مهرها یافت می شود به ما کمک خواهد کرد تا پیوند ادارات با این کسان را دریابیم و شاید پهنه جغرافیایی پیدایی آنها را شناسایی کنیم.

این پژوهش با جزئیات بیشتر در شماره سوم مجله موزه ملی ایران منتشر شده و هم اکنون در وبسایت این موزه به صورت رایگان در دسترس است.