چه از فرش آهنی می دانید

مهمترین و پرآوازه ترین دستاورد هنرمندانه حوزه گروس، قالی است، گره بافت هایی که سهم شایسته ای در فرهنگ قالی بافی ایرانیان دارد و با نام قالی آهنی تداعی کننده دستبافی پر استقامت و مردمانی پر تلاش در عرصه زندگی است. یکی از نمادهای اصلی کشور ایران فرش و به خصوص قالی می باشد، به طوری که در سراسر جهان شناخته شده است. همانطور که مینیاتوریست با قلم مو و قرار دادن نقطه به نقطه اثر و نقاشی سنتی خود را می آفریند، بافنده فرش آهنی یا قالی بیجار نیز با گذاشتن گره به گره قالی دست به آفرینش کار هنری خویش می زند.

شهرستان بیجار، مهد قالی بافی ایران

شهرستان بیجار در دوره جنگ نخست جهانی، به دلیل موقعیت ویژه خویش مورد هجوم روس ها و سپس ترک های عثمانی قرار گرفت و با این رخداد، قالی بافی آن دچار انحطاط شد، اگر چه پیش از جنگ دوم جهانی، با شروع به کار شمار زیادی دستگاه قالی بافی نسبت به احیای این هنر اقداماتی به عمل آمد، اما با شروع جنگ و بروز قحطی، دوران انحطاط دیگری آغاز شد که تا مدت ها ادامه یافت. از سال های 1340 به بعد بسیاری از مراکز فرش بافی با رشد سرمایه داری ایران و حضور تولید کنندگان با ذوق، شروع به تجدید حیات کرد و این شروع دیگری برای بافت قالی بیجار رقم خورد که همچنان بافت متراکم و پر استقامتی داشتند و نقوش آن ها علاوه بر زیبایی و دقتی که در بافت آن ها بود، به دلیل دارا بودن رنگ آمیزی جذاب و هماهنگی، قالی بیجار را موردپسند مشتریان در بازارهای جهان ساخت که همچنان اینگونه است.

رقابت سنندج و بیجار در عرصه قالی بافی

اگرچه تعداد معدودی طرح و نقش مشترک بین قالی بیجار و قالی سنندج وجود دارد، اما بافندگان هر یک از این دو منطقه طی ده ها سال با خلق طرح و نقش هایی اختصاصی برای قالی بیجار و سنندج، در کنار اسلوب بافت متفاوت در هر یک از این دو دستباف، گره بافت های مستقل را به وجود آورده که باعث شده تا متخصصان تفاوت آشکاری بین فرش آهنی و قالی سنندج قایل شوند. در واقع باید گفت که قالی بیجار در میان انواع قالی های ایران جز پر نقش و نگارترین نمونه ها است و رنگ آمیزی آن تفاوت مشهودی با حوزه های بافندگی همجوار و دورتر نظیر استان همدان و استان کرمانشاه دارد.

قالی بافی بیجار، نظیر ندارد

پژوهشگران و متخصصان احتمال می دهند که خاستگاه طرح های میناخانی و بید مجنون که در برخی دیگر از قالی های ایران بافته می شوند، از طرح قالی آهنی یا فرش آهنی بوده باشد. همچنین معتقدند طرح قالی های سده نوزدهم میلادی بیجار، بیشتر از طرح گلدانی و واگیره ای و نقوش شاه عباسی سده های شانزدهم و هفدهم میلادی مناطق مرکزی ایران تاثیر پذیرفته است، برخی نیز طرح مشهور به خرچنگ بیجار را با نمونه های قفقازی این طرح، منتسب به سده هیجدهم میلادی مقایسه می کنند، به عقیده برخی از فرش پژوهان، طرح لچک ترنج بیجار همراه با اسلیمی، نخستین قالی های ترنجدار اوشاک (واقع در مرکز آناتولی) را یادآوری می کند. کارشناس توسعه صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان در خصوص قالی های بیجار اظهار کرد: مهمترین طرح های قالی بیجار شامل لچک ترنج، واگیره ای، شکارگاه، محرابی و گلدانی است. حسن شریفیان تصریح کرد: مهمترین نقش مایه های قالی بیجار، اسلیمی، گل سرخ و انواع گلفرنگ، گل های شاه عباسی، هراتی، بته، درخت به ویژه نوع بید مجنون و هم چنین گلبوته در انواع مختلف هستند. در ادبیات بومی بافندگان بیجار نام ها و واژه های خاصی را برای برخی از طرح ها و نقوش سنتی و متداول به کار می بردند که اگر چه ترکیبی از طرح ها و نقوش بومی است، اما با عناوین دیگری شناخته می شوند از جمله نقش گل شیپوری که از مشهورترین و متداول ترین نقوش در قالی آهنی یا فرش آهنی بوده است.

طرح گل وکیلی از طرح های مشترک بافندگان بیجار و سنندج است

حسن شریفیان افزود: طرح گل وکیلی از طرح های مشترک بافندگان بیجار و سنندج است و الگوی اصلی آن بر مبنای طرح های واگیره ای بوده که یک نقش مایه در زمینه قالی آهنی یا فرش آهنی به صورت تکرار شونده قرار گرفته و همچنین طرح سمنبر خانم که گویا مبتکر آن زنی به نام سمنبر بوده که الگوی اصلی این طرح همان لچک ترنج است.

کارشناس توسعه صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان بیان کرد: طرح مشهور و زیبای مستوفی نیز یک نامگذاری بومی توسط بافندگان بیجاری است که مبنای آن همان طرح واگیره ای است که حاصل ابتکار بافندگان بیجاری است به صورت تکرار شونده در زمینه قالی قرار گرفته است.

شریفیان در ادامه گفت: از دیگر اسامی این چنین می توان به طرح سرداری اشاره کرد که بی شباهت به قالی های مشهور پلونز صفوی نیست که در آن نقش اسلیم دهان اژدر به صورت افقی تکرار می شود. وی عنوان کرد: نکته مهم در بررسی نقشه های قالی بیجار، بافندگان قدیم این شهر و روستاهای اطراف آن است که برای بافتن هر طرح از یک قطعه قالی بافته شده کوچک که اغلب مساحت آن کمتر از یک متر مربع بود، استفاده می کردند که در میان بافندگان ایران به اسامی مختلفی نظیر ارنک، دستور یا فقیره مشهور بوده است.

تصویر ذهنی، مبنای کار بافندگان قدیمی بیجار

این کارشناس صنایع دستی، با اشاره به نقش و اشکال مختلف قالی آهنی یا فرش آهنی ذکر کرد: هر دستور حاوی چندین نقش و اشکال مختلف بوده که بافنده با کنار هم قرار دادن آن ها در افکار خود، یک تصویر ذهنی از طرح مورد نظر و نقش مایه های دلخواه را تجسم می کرد و در نهایت، با انتخاب یکی از طرح های تجسم شده، اقدام به بافت قالی مورد نظر با ابعاد دلخواه می کرد. البته در حال حاضر این شیوه از قالی بافی میان بافندگان بیجار به فراموشی سپرده شده و بافندگان از نقشه هایی که توسط طراحان بر روی کاغذ طراحی شده استفاده می کنند. وی گفت: دونالد ویلبر، فرش شناس برجسته انگلیسی، طرح های قالی آهنی یا فرش آهنی را در پنج دسته طبقه بندی کرده که شامل قالی های طرح بیجار (گروس)، قالی با نقوش ماهی درهم (هراتی)، بته، میناخانی، گل سرخ، مستوفی و سرداری که به دو نوع شهری و روستایی باف تقسیم می شوند. باید به این نکته اشاره شود که قالی آهنی یا فرش آهنی در هر سه روش شهری باف، روستایی باف و عشایری باف بافته می شد، اما به دلیل دگرگونی در روش زندگی، امروزه نمونه های عشایری باف آن وجود ندارد.

چله کشی قالی بیجار به روش آذری و بر روی دار انجام می شود

این کارشناس گردشگری و صنایع دستی بیان کرد: در چله کشی قالی های کهن بیجار از شیوه معروف به فارسی استفاده می شد و به همین دلیل بافت فرش آهنی با طول زیاد امکان پذیر بود، اما امروزه شیوه چله کشی در این منطقه به روش آذری و بر روی دار انجام می شود.

شریفیان تشریح کرد: شیوه پودگذاری قالی کهن بیجار منحصر به فرد است، چرا که در سنت پیشین این منطقه استفاده از سه پود مرسوم بوده است. به این صورت که پود دوم نازک، اما پودهای اول و سوم ضخیم بودند در حال حاضر این شیوه به فراموشی سپرده شده و استفاده از دو پود رایج است.

قالی بیجار به قالی آهنی مشهور است

وی در ادامه افزود: شیوه نواختن یا ضربه زدن بر روی پودها در بیجار نیز بسیار متفاوت از سایر مناطق بافندگی ایران است، دلیل این تفاوت، شدت و دفعات ضربه زدن به پودهاست که باعث فشردگی و تراکم بالای الیاف پشم می شود و عاملی شده که قالی بیجار به قالی آهنی شهرت یابد.

رنگ بندی روشن و شاد از مشخصات قالی بیجار است

کارشناس توسعه صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان بیان کرد: یکی از مشخصات قالی بیجار رنگ های روشن و شاد نظیر طلایی، بژ، صورتی، پوست پیازی، سفید، حنایی و انواع سبزها در زمینه سرمه ای، عاجی و قرمز مورد علاقه بافندگان است. امروزه شمار رنگ ها بیش از 27 فام نیست و البته برخی از رنگ ها نظیر طلایی و انواع سبز به فراموشی سپرده شده و انواع قرمز و صورتی به شدت رواج یافته است.

شریفیان تصریح کرد: قالی های کهن بیجار به طور کامل از پشم بافته می شود(تار، پود، پرز)، به ویژه از پشم نژاد گوسفند همان منطقه که از کیفیت و مرغوبیت بالایی برخوردار است، ابریشم چه در قالی قدیم بیجار و چه در نمونه های جدید به ندرت مورد استفاده بوده است. وی گفت: رنگ رزی قالی بیجار، از شیوه رنگرزی گیاهی و شیمیایی رواج دارد در شیوه رنگرزی گیاهی استفاده از روناس، اسپرک، برگ مو، گندل، جاشیر، پوست انار و پوست گردو رایج است.

این کارشناس صنایع دستی خاطرنشان کرد: اندازه های قالی های بافته شده در این منطقه پیرو سنتی است که در دیگر نقاط کشور ایران نیز وجود دارد، به طور مثال این گوناگونی اندازه ها، از بسیارکوچک (60*90 سانتیمتر) تا بسیار بزرگ (20 تا 30 متر مربع) رایج بوده و هست، این ابعاد در برخی موارد تا بیش از 50 متر مربع نیز بوده و بافت کناره کم و بیش رواج داشته و دارد.

قالی های حسینیه بیجار به رنگ استخوانی است

وی در پایان یادآور شد: زمینه قالی های حسینیه بیجار به رنگ استخوانی است و فرم هایی به شکل ماهی نسبتا درشت به رنگ های قرمز و سبز و ترنج هایی به رنگ قرمز روشن و آبی متوسط بر روی آن جلوه می کنند و طرح قاب مانندی که در متن سرانداز و کناره های قالی تکرار شده در لچک و ترنج قالی های جوشقان به کار می رود. گفتنی است که این قالی ها در روستای حلوایی بیجار که فرش های تولید شده آن در داخل و خارج کشور شهرت فراوانی دارند، بافته شده است. در این روستا ساختمانی به کارگاه قالیبافی اختصاص داده شده بود. ساختمان این کارگاه که اصطلاحا تونخانه نامیده می شد، به دستور مرحوم موسی خان مستشیری و در حدود 60 سال قبل از بافت قالی های حسینیه بنا شده و این بنا اکنون خرابه است.

منبع: ایسنا