باستان شناسان به دنبال ناگفته های 400 شی تاریخی در گرگان هستند

ایلنا/ براساس آخرین گزارش های منتشر شده، باستان شناسان به دنبال ناگفته های 400 شی تاریخی در گرگان هستند.

شهری که امروز گرگان نامیده می شود، در منابع و متون تاریخی مختلف از اوایل دوران اسلامی تا دوره پهلوی اول استرآباد نام داشت که در سال 1316 خورشیدی به دستور رضا شاه پهلوی به گرگان تغییر نام پیدا کرد.

سکه های ضرب شده از قرون اولیه اسلامی که در شهر استرآباد ضرب شده نشان از اهمیت و رونق این شهر در آن دوران دارد. علاوه بر آن در منابع و متون مختلف تاریخی برجای مانده از دوران متقدم تا متأخر اسلامی نیز به این موضوع اشاره شده است. آغاز کاوش های باستان شناسی در محدوده شهر فعلی گرگان (استرآباد) به سال 1268 خورشیدی و زمان ناصرالدین شاه قاجار مربوط است که ژاک دمورگان فرانسوی اقدام به کاوش در خرگوش تپه در حاشیه این شهر تاریخی کرد.

علاوه بر آن میتوان به کاوش های تپه انجیراب توسط ماتسوزاکی ژاپنی در سال 1352، کاوش تپه پوکردوال در سال 87-1386، کاوش قلعه خندان در سال 1388 و انجام گمانه زنی در کنار مناره مسجد جامع گرگان در سال 1391 اشاره کرد که پژوهش های اخیر توسط مرحوم عباسی، حبیب الله رضایی و محمداسماعیل اسمعیلی جلودار صورت گرفت.

البته در محدوده فعلی شهرستان گرگان نیز کاوش هایی صورت گرفته که میتوان از کاوش های نرگس تپه توسط مرحوم عباسی، شاه تپه توسط آرنه سوئدی و ترنگ تپه توسط وولسین آمریکایی و ژان دهه فرانسوی اشاره کرد.

حدود دو سال پیش کارگران در حسینیه تاشی های استرآباد مشغول کار بودند که حین حفر چاه با اشیای فلزی روبرو می شوند که قدمت تاریخی داشتند. ابتدا کسی از کشف این اشیا اطلاع نداشت تا اینکه کارشناسان میراث استان متوجه پیدا شدن این اشیا می شوند و در نهایت کاوش اضطراری در محل کلید میخورد. در نهایت، محمد اسماعیل اسمعیلی جلودار و حبیب الله رضایی به عنوان سرپرستان کاوش در محله سرمسجد استرآباد انتخاب و کار را آغاز می کنند.

محمد اسماعیل اسمعیلی جلودار (دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهران) یکی از سرپرستان کاوش در محله سرمسجد استرآباد درخصوص یافته های این فصل از کاوش گفت: نتیجه کلی کاوش در این محل به کشف اولین مجموعه فلزی (بویژه مفرغی) از صدر اسلام و به احتمالی دوره سلجوقی طی فرآیند باستان شناسی منجر شد. این در حالی است که پیش از این نمونه های متعددی از این اشیا از قاچاقچیان ضبط و توقیف شده و حتی نمونه های متعددی از این دست اشیا به فروش رفته و در حال حاضر در موزه های مطرح دنیا نگهداری می شوند. اما در نهایت طی فرآیندی علمی و پژوهشی حدود 400 قطعه شی فلزی در کنار سایر یافته های فرهنگی از قبیل سفال و شیشه از دوره سلجوقی در یک کاوش باستان شناسی بدست آمد.

او پیرامون اینکه باستان شناسان به دنبال ناگفته های 400 شی تاریخی در گرگان هستند، ادامه داد: این اشیا شامل عودسوزها، شمعدان ها، سر شمعدان ها، سر گلدان، ابزار ریخته گری، روغندان و انواع ابزار و اشیای فلزی است که داخل مخزنی که به نظر بطور عمدی مدفون شده بودند، بدست آمدند. یکی از پیش فرض های تیم کاوش درباره دلیل مدفون شدن اشیا، آن است که ممکن است در زمان حمله مغول به صورت ناگهانی آنها را دفن و پنهان کرده باشند. دلیل این امر شیوه چیدمان این اشیا در یک انبار سر بسته است.

این باستان شناس درادامه درباره نمونه مشابه نوع یافته ها به دو گنجینه ولچیر در قزاقستان و هراری در افغانستان اشاره کرد که البته هیچ یک از این موارد از نظر حجم و تعداد آثار به ارزشمندی این مجموعه نیستند.

به گفته اسماعیلی جلودار، بیشتر آثار کشف شده در استرآباد گرگان دارای تزیینات گیاهی و هندسی و حیوانی هستند و حتی در برخی از آنها کتیبه نیز وجود دارد. شواهد نشان می دهد بیشتر این آثار مورد استفاده قرار گرفته باشند و به دلایلی که نمی دانیم در محلی شبیه به انبار زیر خاک مدفون شده اند. وجود مجسمه های ترکیبی فلزی که ترکیبی از انسان و حیوان است نیز در میان این اشیا بچشم میخورد که از نظر هنری و تکنیکی نمونه های منحصر بفردی هستند. ​

سرپرست کاوش در محله سرمسجد استرآباد درخصوص تنوع تزیینات در آثار بدست آمده در این فصل از کاوش گفت: عودسوزهایی به شکل گربه یا شیر، ترکیبی از پرندگان و…را شاهد هستیم. این تزیینات در آن دوره مرسوم بودند و به سنت سلجوقیان باز می گردد. مثلا استفاده از عودسوزهایی به شکل حیوانات در این دوره مرسوم بوده است ضمن آنکه بخشی از این تزیینات به فرهنگ بومی منطقه باز می گردد. اینکه کتیبه ها واگویه چه چیزهایی هستند باید در مطالعات تکمیلی آینده مشخص شود اما از مطالعه روی روغن دان ها یا اشیای متعدد دیگری که کشف شده، می توانیم به مراکز تولید آن و مراکز مبادلاتی که انجام میشد، دست پیدا کنیم.

او در ادامه افزود: هرچند هنوز شواهد کوره ای از این کاوش بدست نیامد و کاوش انجام شده ناقص و خاک بکر در آن مشخص نشد و ادامه کاوش رها ماند، اما با کاوش گسترده تر در منطقه میتوان این ابهامات را برطرف ساخت. البته طی دو سال گذشته با وجود پیگیری های متعدد در سطوح مختلف اداری و سازمانی، این اتفاق محقق نشده و بایست این مساله مورد توجه جدی معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی قرار گیرد.

به گفته اسمعیلی جلودار، اگر فصل کاوش در این مجموعه ادامه یابد؛ میتوان به درک ارتباط این محوطه و ساختار آن با بافت تاریخی استرآباد (گرگان) دست پیدا کرد. اینکه آیا در بخشی از بازار قرار داریم یا در کارگاه فلزگری و…نیاز به گسترش و ادامه فصول کاوش در این منطقه دارد تا بتوان به سوالات و ابهامات متعددی جامانده پاسخ دهد.

پیگیری خبرنگار نشان می دهد که مالکان قصد ساخت و ساز در این محوطه را دارند و در این زمینه فشارهای زیادی بر میراث فرهنگی استان و کشور وجود دارد. هرچند میراث فرهنگی استان مقاومت می کند و تقاضای مردم منطقه بر ادامه این کاوش ها تا روشن شدن ابعاد دقیق علمی و تاریخی آن است اما تا تامین نشدن اعتبارات لازم، دانش ما در حد همین کاوش محدود باقی مانده و این فرصت تاریخی در فهم فلزکاری کهن استان گلستان که در دنیا مشهور است، مغفول خواهد ماند.

اسمعیلی جلودار در پاسخ به این سئوال که آیا ما می دانیم که در چه زمان یا دوره ای این اشیا به این شکل در قالب یک انبار مدفون و به نوعی پنهان شده اند، گفت: در اینکه این آثار در دوره سلجوقی به این شکل پنهان شده اند شکی نداریم چرا که این آثار در بستر کاملا باستان شناسی مدفون شده و برای رسیدن به آن از لایه های باستانی عبور کردیم تا به این انبار رسیدیم که در دوره خود که همان دوره سلجوقی است، شکل گرفته اما اینکه مربوط به اوایل دوره سلجوقی یا اواخر این دوره است و نام مالک یا مالکین آن و دلیل دفن آن را نمی دانیم. دلیل این پنهان کاری را نیز هنوز نمی دانیم و تنها در انجام مطالعات تکمیلی مشخص خواهد شد.

او عدم تامین اعتبار برای طراحی و مستندنگاری این آثار و ناقص ماندن و مسکوت شدن مطالعات پیرامون آثار را به نوعی بی مهری به این آثار منحصر بفرد جهانی خواند که مسبوق به سابقه نبوده است و تا تامین نشدن این اعتبارات، تنها اتفاق قابل ذکر کشف آنهاست و از نظر علمی فاقد هویت دقیق علمی خواهند بود!

این باستان شناس یادآور شد: در میان این آثار تمام ابزار لازم برای فناوری تولید فلز از طریق ریخته گری از زمان تولید تا مصرف وجود دارد که قطعا نمونه مطالعاتی خوبی برای پژوهشگرانی خواهد بود که در زمینه فلز و تاریخچه ریخته گری تحقیق می کنند. این مجموعه کامل فلزی می تواند دانش ما درخصوص معادن، مخازن، فرآیند تولید را افزایش دهد حتی ممکن است اسامی در این آثار وجود داشته باشد که به ما در ردیابی فرماندهان و…حاکمان محلی منطقه یا صاحبان آنها کمک کند. البته که هنوز مطالعات لازم به جهت نبود اعتبارات انجام نشده است.

اسمعیلی جلودار درخصوص انجام حفاری های غیرمجاز نیز گفت: در استان گرگان به وفور شاهد انجام حفاری های غیرمجاز هستیم و اتفاقا نمونه های فلزی فراوانی در این منطقه و سایر نواحی کشور توسط یگان حفاظت اداره میراث فرهنگی استان گلستان و نیروهای انتظامی کشور ضبط و کشف شده است، لذا در صورت مطالعات علمی کامل این مجموعه، باستان شناسان قادر خواهند بود تا تاریخ گذاری، اصالت و شناسنامه گذاری آنها را در یک مطالعه تطبیقی انجام دهند کنند. البته طی سالهای گذشته یگان حفاظت استان گرگان آثار متعددی از قاچاقچیان اشیای عتیقه ضبط کرده است.

حبیب الله رضایی که اکنون دانشجوی دکتری باستان شناسی با گرایش دوران اسلامی و کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان و یکی دیگر از سرپرستان کاوش در محله سرمسجد استرآباد است نیز گفت: گرگان یک شهر زنده است که بر روی لایه های هزار ساله استرآباد بنا شده است. از این رو شاهد انجام فعالیت های عمرانی و ساخت و ساز بر این بستر تاریخی هستیم. کشف اشیای سلجوقی در محله سر مسجد نیز حاصل یکی از همین فعالیت های عمرانی است.

او ادامه داد: در واقع تا دو سال پیش، تازمانی که این اشیا بدست بیاید، در بافت تاریخی گرگان برای حفر چاه، زیرزمین و…ضوابط خاصی در نظر گرفته نشده بود و از این رو حتی ممکن بود برای ساخت زیرزمین 500 متر مربع را با عمق 5 متر حفر می کردند و مجوز برای حفاری نیاز نبود. حتی ممکن است اشیائی در این بین بدست آمده باشد که میراث فرهنگی از آن بی اطلاع است اما اکنون ضابطه ای را در نظر گرفتیم که با همکاری شهرداری محقق می شود و حفر زیرزمین و پارکینگ و…در این ابعاد انجام نمی شود و تمام حفاری هایی که با عمق بیش از یک متر باشد باید زیر نظر میراث انجام شود، چرا که بیشتر آثار بدست آمده در گرگان در عمق دو متر به بالاست.

رضایی با اشاره به آنکه حتی هم اکنون نیز دستگیری های متعددی در بافت تاریخی گرگان درخصوص انجام حفاری های غیر مجاز به منظور یافتن اشیای عتیقه و تاریخی انجام می شود، گفت: با وجود تاکیداتی که برای دریافت مجوز برای حفاری جهت حفر زیرزمین و چاه و…داریم اما همچنان یکان حفاظت در ماه چندین دستگیری درخصوص حفاری های غیرمجاز دارند. قطعا آثار متعددی در بستر بافت تاریخی گرگان وجود دارد که باید با حضور باستان شناسان کشف شود، چرا که برای مثال در گمانه ای 2 در 2 موفق به کشف چنین آثاری شدیم که حتی می تواند نوید دهنده سنت فلزگری در استرآباد باشد. در کنار این حتما فضاهای ارزشمندتری داریم که متاسفانه هنوز ناشناخته هستند.

این کارشناس اداره کل میراث و گردشگری گرگان در پاسخ به چرایی عدم اختصاص بودجه به کاوش های باستان شناسی در این استان گفت: بودجه باید از سوی وزارتخانه میراث و گردشگری تامین شود. حتی کاوش در محله سرمسجد استرآباد که انجام شده هنوز پاکسازی و ساماندهی نشده و نیازمند مطالعات هستیم. تاکنون هیچ بودجه ای از وزارتخانه به ما تخصیص داده نشده است تا بتوانیم کار را ادامه دهیم. حتی اشیای بدست آمده هنوز پاکسازی و مرمت نشده اند و هم اکنون در مخزن موزه باستان شناسی گرگان نگهداری می شود.