مسجد جامع تون تنها بنای کهن و زنده فردوس از اواخر قرن ششم هجری قمری است

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده، مسجد جامع تون تنها بنای کهن و زنده فردوس از اواخر قرن ششم هجری قمری است.

رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان شناس اظهار کرد: شهر فردوس کنونی تا سال 1314خورشیدی «تون» نام داشته و مسجدی که اکنون مورد بحث ماست، «مسجد جامع تون» بوده است.

وی اضافه کرد: اگر چه علامه دهخدا در لغت نامه واژه تون را خرقه، روده، رَحِم، جثه آدمی و گلخن معنی کرد اما به نظر می رسد که وجه تسمیه تون بیشتر به «بافندگی» مرتبط باشد، زیرا در نواحی جنوب خراسان (قهستان) به کارگاه بافندگی «تون» می گویند و برخی نویسندگان شهر تون را به جهت فراوانی گارگاه های بافندگیش پر آوازه دیده اند از جمله «ناصرخسرو» در سفرنامه اش این گونه نوشته است «شهر تون شهر بزرگی بوده است...و گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بوده است که زیلو بافتندی» و «مقدسی» نیز نوشته است که «بیشتر اهالی آن شهر بافندگانند».

لباف خانیکی ادامه داد: با توجه به آثار و شواهد بازمانده و نیز ردپای پر رنگ تون در متون تاریخی و سفرنامه ها از صدر اسلام تا سال 1347خورشیدی که زلزله ای مهیب آن را در هم کوبید، شهر تون یا فردوس کنونی همواره از رونق برخوردار بوده و اگر چه قحطی ها، یورش ها و زلزله ها آسیب هایی را به آن وارد کرد اما هیچ گاه از نقشه جغرافیا محو نشده است.

وی خاطرنشان کرد: ستون های برجای مانده از صدر اسلام و محرابی از قرن ششم هجری قمری در مسجد کوشک، مسجد جامع دو ایوانی عصر خوارزمشاهی، بخش نوسازی شده مسجد کوشک و حمام کوشک مربوط به دوران تیموری، امامزاده ابراهیم متعلق به دوران تیموری و صفوی و مدارس بزرگ بازمانده از دوران صفوی و حمام ها و آب انبارهای متعدد متعلق به دوران های مختلف نشانه هایی از اهمیت و اعتبار همیشگی شهر تون است. اما از میان آنها «مسجد جامع» جایگاه خاص و والایی دارد.

این باستان شناس خراسانی گفت: این مسجد که اکنون در میانه شهر ویرانه تون و در کنار راه ارتباطی فردوس بشرویه واقع شده است، یکی دیگر از مساجد دو ایوانی خراسان است که بنای آن از نقشه و تزئینات معماری همان بناها برخوردار است.

لباف خانیکی گفت: مسجد جامع تون مانند دیگر مساجد دو ایوانی «سبک خراسانی» متشکل از یک میان سرا، یک ایوان قبله، 2 شبستان بر دو سوی ایوان قبله و ایوان دیگری مقابل ایوان قبله و 2 رواق در 2 جانب شرق و غرب مسجد بوده که بعدها تغییراتی در آن داده شده است، از جمله ایوان شمالی مقابل ایوان قبله جمع آوری و به شبستان بزرگ ستونداری تبدیل شده و یک ردیف چشمه طاق نیز به جلو رواق های 2 جانب مسجد اضافه شده که در نتیجه در حال حاظر فقط نما و ساختار جبهه سمت قبله مسجد شیوه معماری عصر خوارزمشاهی را نمایندگی می کند. اگرچه آن هم در پی خسارت زیادی که از زلزله سال 1347خورشیدی دیده، مرمت و بازسازی شده است.

وی ادامه داد: مصالح ساختمانی این مسجد آجر است که دیوارها، پوشش ها و تزیینات معماری را شکل داده اند. مشخصه معماری مسجد جامع تون که با دیگر مساجد 2 ایوانی سبک خراسانی وجه مشترک دارد، علاوه بر نقشه، پوشش جناقی با طاق و تویزه و آجرهای مشبک گره دار و آجرهای تراش تزئیناتی است.

این پژوهشگر خراسانی عنوان کرد: هنرمند معمار کوشیده است با تنوعی که به چیدمان آجرهای تراش داده، نقش های گوناگونی را بر نمای پایه ها و لچکی ها به نمایش بگذارد. هنرمند همانند مسجد جامع زوزن سرتاسر نمای هر یک از پایه های ایوان را با 2 قاب «لا» مانند که با استفاده از آجرهای تراش تزیینی شکل گرفته، پوشانده و پس از آن درون قاب ها را با آجرهای مشبک مستطیل شکل و حد فاصل دو قاب بر هر طرف ایوان را به شیوه «مسجد جامع گناباد» با آجرهای مشبک بزرگ مربع شکل پوشانده اند، بگونه ای که سرتاسر پایه منقوش به نقش گره به نظر آید با این تفاوت که 2 قاعده آجرهای تزئینی این مسجد از حاشیه های تزئینی برخوردارند.

لباف خانیکی اضافه کرد: در تزیینات معماری این مسجد نیز از تلفیق آجر و کاشی بگونه ای متفاوت استفاده شده است، به این شکل که درون هر یک از 2 زاویه حاصل از تلاقی 2 قاب «لا» مانند را با یک قطعه کاشی فیروزه ای رنگ مثلث شکل پر کرده اند.

وی خاطرنشان کرد: لچکی های 2 طرف طاق بر پیشانی ایوان هم با چیدمان آجر مزین بوده و آن چیدمان آجر به صورت «خفته راسته» است که بر اثر زلزله بیشتر آجرها فروریخته و اکنون اندکی بر ناحیه پاکار طاق باقی مانده است. همان تزیینات خفته راسته بر پیشانی غرفه های طرفین ایوان نیز مشاهده می شود اما نمای ایوانچه های طرفین مسجد که بعدها به رواق ها افزوده شده، فاقد تزئینات است.

لباف خانیکی گفت: مسجد جامع فردوس 2 محراب بر انتهای ایوان قبله دارد محراب اولیه و اصلی بر میانه دیوار است که احتمالا بر مبنای باور حنفیان نسبت به امتداد قبله با گرایش به سمت غرب ساخته شده و محراب دیگر که نزدیک به گوشه جنوب شرق مطابق قبله شیعیان بعدها ساخته شده است. تزئین محراب ها منحصر به مقرنس های گچی کم عمق و ساده است.

وی ادامه داد: مسجد جامع فردوس یا تون اکنون تنها بنای کهن و زنده فردوس از اواخر قرن ششم هجری قمری است که هنوز با صلابت کاربری خود را حفظ کرده و عظمت و اهمیت تون قدیم را قبل از تهاجم خونبار «هلاکوخان» مغول نشان می دهد.