بررسی تاریخچه و چگونگی دفن در حرم حضرت معصومه

ایسنا/ براساس آخرین گزارشات منتشر شده، بررسی تاریخچه و چگونگی دفن در حرم حضرت معصومه صورت پذیرفت.

مرگ یکی از مهمترین مراحل چرخه زیست دنیوی و اخروی انسان است. مرگ امری بدیهی و طبیعی است و همه انسانها به نوعی برای این روز بزرگ و تعیین کننده در زندگی خود برنامه هایی را تنظیم می کنند. از جمله وصیت کردن و تلاش در زمینه زیست منتهی به مرگ. یکی از این موارد، مساله قبر و دفن انسان است که بسیاری از انسانها در این زمینه حساسیت خاصی دارند و محل دفن خود را از پیش به وراث اعلام می کنند.

دفن در کنار بزرگان و اقوام و فامیل و محل های خوشایند از جمله شهر خاص یا نقطه مکانی خاص از جمله همین علاقمندی ها است. دفن در کنار مزار بزرگان وائمه و مکان های مقدس نیزاز دیرباز مورد تاکید بسیاری از مردم بوده است.

حرم حضرت معصومه (س) در قم از همان جایگاه های بسیار مهمی است که با توجه به تاکیداتی روی اهمیت جایگاه شهر قم شده، محل رجوع بزرگان بسیاری برای دفن در این مکان است. همچنان که آورده شد بیش از 200 هزار محدث در اطراف حرم قدسی آن بانوی کرمات دفن هستند.

در این زمینه احمد جمراسی در نشست قم پژوهی که با موضوع «تحلیل و بررسی سنت اجتماعی خاکسپاری در حرم مطهر از دوره صفویه تا انقلاب اسلامی با تاکید بر نقوش سنگ قبرهای موجود در قم و آستان مقدس» در موسسه طلوع مهر قم برگزار شد، عنوان کرد: شهر قم به دلیل مرقد مطهر حضرت معصومه (س)، موقعیت جغرافیایی، سفرنامه سیاحان داخلی و خارجی و... ظرفیت پژوهشی فراوانی دارد.

وی پیرامون بررسی تاریخچه و چگونگی دفن در حرم حضرت معصومه ادامه داد: بعد از اینکه حضرت معصومه (س) در سال 253 خاکسپاری شد، بزرگ خاندان رضوی یعنی احمد بن موسی مبرقع به عنوان بزرگ خاندان رضوی و وارث حضرت معصومه (س) وارد قم شد و اداره حرم حضرت معصومه (س) را به عهده گرفت.

وی اضافه کرد: بعد از اینکه شاهان صفوی در حرم حضرت معصومه (س) دفن شدند، تولیت جدیدی به عنوان تولیت رسمی آستان مقدس حضرت معصومه (س) انتخاب شد که اداره موقوفات جدید را به عهده گرفت و در اسناد به جا مانده نیز ذکر شده است که حقوق این دو تولیت از دو بخش موقوفات جدید و قدیم پرداخت میشده است.

وی ادامه داد: حرم حضرت معصومه (س) از دوران صفوی تا پایان دوره قاجار دو تولیت رسمی (خاندان حسینی) و تولیت شرعی (خاندان رضوی) داشت که وجود دو تولیت متفاوت مشکلاتی را ایجاد کرده بود از جمله اینکه برخی از اسناد در منزل این تولیت ها نگهداری میشد که سبب شد حرم حضرت معصومه (س) موقوفاتی داشته باشد که وقف نامه آنها موجود نیست.

این پژوهشگر بیان کرد: برای اینکه مشکلات رفع شود اداره دفتر آستانه به سادات حسینی و اداره حرم به خاندان رضوی واگذار شد و همه خادم های داخل حرم هم رضوی شدند و استخدام نسل بعدی خادم ها نیز به صورت مورثی شد و فرزند ارشد جایگزین پدر میشد.

وی با اشاره به اینکه مشعل دار، سقا، ساعت ساز، زیارت خوان و مدرس از جمله مشاغل در حرم حضرت معصومه (س) بودند، اظهار کرد: در دوران پهلوی بویژه از سال 1337 تحولاتی آغاز شد و تولیت وقت حرم حضرت معصومه (س) (محمدباقر متولی باشی) نگران این تحولات بود و برای انجام این تحولات صبر میکرد تا ابتدا در حرم رضوی انجام شود و سپس در قم اجرایی شود.

جمراسی افزود: در این دوره براساس دستور علی اصغر حکمت، وزیر فرهنگ وقت، القابی که برخی کارکنان حرم مطهر داشتند حذف شدن همچنین دستور داده شد که حرم حضرت معصومه (س) باید حساب بانکی داشته باشد، ورود و خروج ها ثبت شود، حقوق ها باید براساس قانون پرداخت شود و لباس خادم ها متحدالشکل شود.

وی اضافه کرد: با توجه به اینکه در آن دوره برخی بدون آنکه سوادی داشته باشند لباس روحانیت به تن می کردند براساس قانونی آزمونی از خادم ها گرفته شد و کسانی که سواد نداشتند از لباس روحانیت خلع شدند.

کارشناس اسناد اظهار کرد: آرامگاه به معنای بقعه و عمارت های سرپوشیده ای بر روی قبر بزرگان بود که از دو بخش ساختمان مقبره و نیروی انسانی خدمتگزار داخل مقبره تشکیل میشد که این مقابر در طول تاریخ تغییر کردند و فقط دو مقبره مستوفی الممالک و فتحعلی شاه از دوران قاجار باقی مانده است و به عنوان الگو میتوان از آن بازدید کرد.

وی با اشاره به اینکه محوطه مقبره، شاه نشین، ایوان، صندوق خانه، طاقچه (کتابخانه)، آبدارخانه و حیاط (ویژه برخی از مقابر) از بخشهای ساختمانی آرامگاه بودند، اظهار کرد: محوطه مقبره که فضای پیرامون قبر بود با فرش ها، گچ بری ها و... مزین می شدند. همچنین قبور معمولا دو سنگ قبر داشتند که یک سنگ قبر کوچک زیر فرش قرار داشت که مشخصات متوفی بر روی آن نوشته میشد و یک سنگ قبر مزین نیز در دید افراد قرار میگرفت.

جمراسی در رابطه با شاه نشین گفت: شاه نشین عمارت های کوچکی در دل ساختمان بودند که یک تا دو متر از محوطه اصلی ارتفاع داشتند و صاحبان متوفی برای استراحت، صرف چای و قهوه و قلیان در آنجا می نشستند.

این پژوهشگر با بیان اینکه تولیت، ناظر بر تولیت، مقبره دار، فراش مقبره از جمله نیروهای انسانی آرامگاه ها بودند، تصریح کرد: معمولا فرزند ارشد متوفی تولیت را به عهده میگرفت.

وی ادامه داد: درآمد مقبره داران از تولیت مقبره ها (نه تولیت حرم) پرداخت میشد. همچنین درآمد ناشی از حق دفن در ایوان مقبره و حایل مقبره که در اختیار مقبره دار بود بخش دیگری از درآمد این افراد بود.

این کارشناس اسناد اضافه کرد: پیشکش و انعام، اجاره وسایل مقبره به زائرین از جمله فرش ها، زیارت نیابتی و حفاظت از قبرهای وسط صحن از دیگر بخشهای درآمد مقبره داران بود.

چه کسانی در حرم مطهر دفن می شدند؟

وی با اشاره به اینکه قدرت، پول و موقعیت سیاسی از جمله امتیازاتی بود که افراد می توانستند در مقابر حرم حضرت معصومه (س) دفن شوند، عنوان کرد: هر کسی حاکم قم میشد سعی میکرد مقبره ای را برای خود در حرم حضرت معصومه (س) ایجاد کند.

جمراسی با بیان اینکه برخی از عالمان بزرگ نیز در حرم حضرت معصومه (س) مقبره داشتند، گفت: هنگام ساخت صحن اتابکی برخی از اقوام اتابک برای ساخت این صحن کمک کردند تا در آینده در مقابر این صحن دفن شوند. صحن عتیق به خاطر قدمتی که داشت برای دفن خادمان بود و صحن بزرگ نیز برای قمی ها یا افراد غیر قمی که به سفارش تولیت دفن میشدند، بود.

وی در رابطه با مرده خورها و با زریلی ها گفت: مرده خوار ها مقبره داران نبودند بلکه افرادی بودند که زیر تابوت مرده ها را می گرفتند یا در جمع از صاحبان متوفی پول دریافت میکردند که بعدها واژه زریلی هم به این افراد اطلاق شد.

وی در رابطه با اهمیت نزدیکی محل دفن به حرم حضرت معصومه (س) بیان کرد: هرچه محل دفن نزدیک تر بود ارزش بیشتری داشت و ارزشمند ترین بخش نیز دارالحفاظ (محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر) بود، زیرا در این بخش افرادی که وظیفه قرآن خواند داشتند شبانه روز قرآن تلاوت می کردند به همین خاطر افراد معتقد بودن به دلیل این که شبانه روز در این نقطه قرآن تلاوت می شود و روی متوفی به حرم حضرت معصومه (س) است متوفی بهره مندی بیشتری دارد که این بخش در اختیار خاندان حسینی بود.

این پژوهشگر اضافه کرد: دفن در سرداب از فرهنگ ایرانی ها بوده و تا دوران قاجار نیز ادامه داشته و دفن شاهان هخامنشی در دل کوه نمونه ای از آن است.