عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ترین اثر تاریخی دوره قاجار در خراسان شمالی است

ایسنا/ براساس آخرین گزارش های بدست آمده، عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ترین اثر تاریخی دوره قاجار در خراسان شمالی است.

عمارت مفخم در اوایل دهه 1300 هجری قمری به دستور یار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان بعنوان محل سکونت وی و خانواده اش ساخته شده است. این بنای مجلل در خیابان شریعتی شمالی بجنورد قرار گرفته و 34 اتاق با دو تالار بزرگ دارد.

نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجه با انواع فنون کاشی کاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرح ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ بوده و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است.

سرتاسر بنا با کاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل های مختلف به رنگهای فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است.

نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرح های هندسی سده 13 را به تماشا میگذارد. این بنای تاریخی با شماره 952 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است.

موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند که در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود. بخش مردم شناسی موزه از 3 موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشکیل شده است.

زندگی روستایی

براساس مقاله عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ترین اثر تاریخی دوره قاجار در خراسان شمالی است، باید بدانید که زندگی در هر منطقه ای با توجه به شرایط اقلیمی و باورها و اعتقادات از تنوع و تبلور خاص برخوردار است که در قالب زندگی عشایری، روستایی و شهری قرار میگیرد. در این غرفه سعی شده که با توجه به شرایط فوق، اشیا و وسایل زندگی مرتبط با یک زندگی روستایی به نمایش درآید.

پوشاک

در آغاز شکل گیری اجتماعات بشری در جامعه های پیشین، پوشاک فقط جنبه حفاظتی داشته و برای حفظ نمودن بدن انسان در برابر عوامل طبیعی و اقلیمی بکار می رفته است. با توسعه فعالیت های اجتماعی و فرهنگی و شکل گیری باورها و عقاید در جوامع، پوشاک ارزش های نمادین به خود گرفته، در نتیجه این ارزش ها نقش مهم و برجسته ای در حفظ هویت اجتماعی و فرهنگی مردم جامعه ایفا کرده است. در این غرفه پوشاک اقوام محلی شامل فارس، تات، کرمانج، ترک و ترکمن در قالب مجسمه های ساخته شده براساس مشخصات ظاهری همان قومیت به نمایش درآمده است.

موسیقی مقامی

موسیقی از آغاز پیدایش هر قومی همراه آن قوم بوجود آمده و بخش جدایی ناپذیری از هر فرهنگ را شکل می دهد که براساس باورها، اعتقادات و آداب و رسوم قومیت ها، متفاوت از یکدیگر است و در رنج و شادی ها همراه، همدل و همراز بوده است. آلات موسیقی در سطح استان از تنوع چشمگیری برخوردار بوده و در این غرفه نمونه هایی از انواع آلات موسیقی همچون دوتار، کمانچه، قوشمه، دهل، سرنا و دایره به نمایش درآمده است.

طب سنتی

طب سنتی با توجه به نقشی که در سلامتی جسم و روان انسان داشته، از دیرباز در زندگی بشر وجود داشته و تبلور و تکامل آن را در حرفه عطاری می توان مشاهده کرد. در واقع، عطارها نقش طبیب و عطاری ها نقش داروخانه امروزی را داشتند. خراسان شمالی به دلیل قرار گرفتن در یک منطقه کوهستانی و منطقه بیابانی، دارای پوشش گیاهی منحصر بفرد است. این پوشش گیاهی باعث شد که یکی از غنی ترین مناطق در زمینه گیاهان دارویی باشد. همچنین این منطقه در ساخت انواع شربت ها، ادویه جات و عرقیات توانایی بالایی دارد.

صنایع دستی

صنایع دستی روایتگر باورهای اقوام ساکن در خراسان شمالی است که در بافته های داری همچون گلیم، چارق، البسه محلی، نمدمالی، نساجی سنتی و... تبلور یافته و در حقیقت هویت تاریخی و فرهنگی آنها را بیان می کند. در غرفه صنایع دستی، نمونه هنرهای سنتی و صنایع دستی استان معرفی شده است.

چارق دوزی

چارق به نوعی پای افزار و کفش اطلاق می شود که از چرم (معمولاً به رنگ قرمز) تهیه شده و پس از پوشیدن با ریسمان های ضخیم و بلندی به دور پا محکم می شود. چارق دارای نوکی برگشته است که با نخ های الوان بر روی آن زینت می شود. در گروه پاپوش های سنتی این منطقه، نوعی دمپایی زنانه به رنگ سبز فیروزه ای نیز وجود داشته که به نام «کُمُخت» (komokht) مشهور بوده و نوع دیگری از دمپایی سنتی نیز که کاری تلفیقی از سنت و فن امروزی است تحت عنوان «گرجی» (gorjee) تولید می شود.

نساجی سنتی

«چادرشب» پارچه ایست با طرح ها و نقش هایی مختلف (چهارخانه و راهدار) که بر روی دستگاه نساجی 2 ورودی و 4 ورودی بافته می شود و دارای عرض متغیر (40-50 سانتیمتر) است که با حرکت وردها و جابجایی پدال ها به وسیله پاها و ایجاد دهانه کار و عبور ماکو بافته می شود. خراسان شمالی به عنوان یکی از خاستگاه های این هنر و سایر تولیدات نساجی سنتی (حوله، دستمال و سفره) مطرح است. چادرشب در کارگاه های خانگی تولید می شود و معمولاً این هنر در یک خانواده از مادر به دختر به ارث می رسد و دختران در کنار مادران پارچه بافی می کنند.

نمدمالی

نمدمالی از جمله مشاغل سنتی در تمام منطقه خراسان شمالی بوده که با کاهش تقاضا در این رشته از رونق آن کاسته شده و به صورت محدود و با هدف صنایع دستی تزئینی انجام می شود. مواد اولیه حرفه نمدمالی پشم حیوانات اهلی چهارپا (گوسفند و شتر) است که از متراکم نمودن توده های پشم و کرک در شرایط مناسب و با ورز دادن پشم ساخته می شود. از محصولات و فرآورده های نمدی میتوان زیرانداز نمدی، کلاه نمدی و پوشش چوپانان موسوم به نمدچوخه که به صورت پالتو است را نام برد.

سفره های آیینی

در همه جشن ها و آیین ها، در جامعه ابتدایی یا متمدن، خوردن و آشامیدن بخشی از آداب و رسوم جمع را تشکیل می دهد که اغلب در قالب سفره های آیینی تبلور پیدا می کند. برخی از سفره های آیینی معمولاً جنبه رسمی داشته و در زمانه ای خاص و در اکثر نقاط ایران برپا میگردد. از مهمترین سفره های آیینی میتوان به سفره های ملی (هفت سین)، سفره های گذار (سفره آق قیون) و سفره های نذر اشاره کرد.

موزه باستان شناسی

موزه باستان شناسی خراسان شمالی که در طبقه فوقانی بنای عمارت مفخم قرار گرفته، دارای 5 بخش اصلی است که متناسب با تقسیم بندی ادوار فرهنگی و گاه نگاری معیار باستان شناختی تحت عنوان بخش پیش از تاریخ، بخش تاریخی، بخش اسلامی، بخش سکه و مهر و بخش مرکز سفال ساماندهی و معرفی شده است. همچنین، تالار جنوبی بنا که بزرگترین و اصلی ترین اتاق عمارت مفخم است، تحت عنوان تالار همایش جهت برپائی نشست ها، دورسخنی ها و گردهمایی ها تجهیز شد. این موزه با دارا بودن شاخص ترین بقایا و آثار برجای مانده از دوره های مختلف باستان شناسی منطقه پذیرای بازدید کنندگان و علاقمندان به فرهنگ غنی استان خراسان شمالی است.

بخش پیش از تاریخ

این دوران از ابتدای زندگی بشر تا پیش از اختراع خط و نوشتار (هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح) را در بر می گیرد. در خراسان شمالی پژوهش های اندکی برای شناخت دوران پیش از تاریخ انجام شد اما با توجه به نتایج اندک بررسی ها و کاوش های انجام شده، از جمله تپه های این استان میتوان به تپه یام فاروج، تپه دوین، تپه ارگ نادری شیروان، تپه قلعه خان، تپه شهر آوا در مانه و سملقان، تپه حیدران، تپه پهلوان جاجرم، تپه دره امین آباد و تپه قمری اسفراین اشاره نمود.

با انجام کاوش های باستان شناختی تپه قلعه خان در سال 1385، مدارک بسیاری در خصوص حضور گسترده جوامع انسانی پیش از تاریخ در منطقه دشت سملقان بدست آمده که تعدادی از یافته های باستان شناسی آن از جمله بقایای تدفینی انسان های پیش از تاریخ و ظروف سفالین مربوط به این دوره در منتهی الیه ضلع شرقی در معرض نمایش است.

بخش تاریخی

در متون و کتب، دوران تاریخی اصطلاحاً به دوران پس از کشف خط و نگارش در زندگی بشر اطلاق می شود که این اتفاق در میان رودان (بین النهرین یا عراق امروزی) و ایران در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد (3100 سال پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) به وقوع پیوست و در روند مطالعات باستان شناسی ایران منظور از دوران تاریخی، زمانی از ظهور شاهنشاهی ماد (قرن 7 پ.م) تا پایان شاهنشاهی ساسانیان (قرن 7 میلادی) است. از این دوره ها به ویژه دوران اشکانی و ساسانی در منطقه شمال خراسان آثار و ابنیه زیادی بجا مانده که نشانگر اهمیت این منطقه در دوره های ذکر شده است.

قلعه صعلوک (سالوک) و منطقه توی اسفراین، قلعه ارگ بالا و ارگ آلمادوشن بجنورد، تپه بام و محوطه ویرانشهر فاروج، ارگ تاریخی قلعه خان و بنای تاریخی اسپاخو در مانه و سملقان، تپه بردبلند و محوطه حوض خرگوش جاجرم از جمله مهمترین آثار دوران تاریخی استان هستند.

بخش تاریخی که در ضلع شرقی تالار همایش قرار دارد؛ ظروف سفالی و اشیای مختلف فلزی مربوط به این دوران را که اکثراً از کاوش های باستان شناسی قلعه خان بدست آمده ، به نمایش گذاشته است.

بخش اسلامی

دوران اسلامی از آغاز فتح ایران توسط مسلمانان و ورود اسلام به ایران آغاز می شود و به 3 مرحله قرون اولیه اسلام (سده 1 تا 5 هجری قمری)، قرون میانه اسلامی (سده 6 تا 9 هجری قمری) و قرون متأخر اسلامی (سده های 10 تا پایان حکومت قاجار) تقسیم می شود. در بخش اسلامی موزه نیز آثار و اشیای این دوران در 3 اتاق مجزای شرقی، مرکزی و غربی در ضلع شمالی بنای عمارت ساماندهی شده است. آثار چوبی نفیس همچون ضریح (صندوق) و چهار لنگه درب متعلق به بنای آرامگاه شیخ رشیدالدین محمد بیدوازی مربوط به دوران تیموری، درب چوبی نفیس مقبره بش قارداش با قدمت قاجاری، ظروف سفالین لعاب دار زیبا و خمره های بزرگ سفالین و صراحی برنجی مرصع کاری شده زیبای دوره سلجوقی از جمله مهمترین اشیای به نمایش درآمده اسلامی در این بخش است.

بخش سکه و مهر

با توجه به اهمیتی که سکه در امر مطالعات تاریخ تمدن هر کشور و منطقه دارد، در این موزه قسمت جداگانه ای در ضلع جنوبی بنا برای نمایش سکه های ارزشمند اختصاص داده شده است. مهمترین سکه های این بخش به دوران ساسانی و اوایل اسلام در منطقه شمال خراسان تعلق دارد که عمدتا از حفاری های باستان شناسی منطقه بدست آمده و تعدادی هم به اموال بازیافته، اهدایی یا حاصل از کشفیات اتفاقی است که به معرض نمایش گذاشته شد.